نگاهی به زندگی و احوالات و آثار شبستری (کتب عرفانی)
در ادامه قسمت قبل پیرامون احوالات و زندگی شیخ محمود شبستری، در این قسمت از نوشتار، به بررسی آثار و تالیفات منظوم و منثور وی و همچنین نگاهی به زندگی و تالیفات امیر حسینی غروی خواهیم پرداخت.
آثار و تألیفات
از شیخ محمود شبستری در حوزه های مختلف آثار ارزنده ای به جا مانده است؛ وی هم در نثر و هم در نظم قلم به واقع توانایی دارد؛ در اینجا به معرفی اجمالی تالیفات وی در هر دو بخش می پردازیم.
1. منظومه گلشن راز: گلشن راز، منظومه ای است در بحر هزج مسدس مقصور یا محذوف، شامل حدود 1005 بیت، که شیخ آن را در پاسخ به پانزده یا هفده سؤال از امیر حسینی غروی سروده است. و آن اولین اثر منظوم وی است، و پیش از آن، آثار خود را به نثر نوشته، و به شعر نپرداخته است، ولی بعد از آن به این امر توجه کرده است. در ضمن گلشن راز معروفترین اثر شیخ محمود شبستری می باشد.
2. منظومه سعادت نامه: دومین اثر منظوم شیخ محمود شبستری مثنوی «سعادت نامه» است که درباره ی مسایل کلامی است. شیخ در این کتاب مباحث اهل کلام و نقد آراء و عقاید برخی از فرق و مکاتب را با استناد به آیات قرآنی و احادیث بیان کرده است. این کتاب شامل چهار باب است و هر باب فصولی دارد که مشتمل بر حکایات و تمثیلات است، بدین شرح: باب اول – فی معرفه ذات واجب الوجود تعالی و تقدس باب دوم – فی صفاته تعالی و تقدس باب سوم – فی اسمائه تعالی و تقدس.
3. رساله حق الیقین: حق الیقین رساله ای است منثور در هشت باب: باب اول – در ظهور ذاتی حضرت حق تعالی و بیان مقام معرفت باب دوم – در ظهور صفاتی حق تعالی و بیان مقام علم باب سوم – در مظاهر و مراتب آن و بیان مبدأ باب چهارم – در وجوب وحدت او تعالی و تقدس باب پنجم – در ممکن الوجود و کثرت باب ششم – در تعین و حرکت و تجدد تعینات باب هفتم – در حکمت تکلیف و جبر و قدر باب هشتم – در معاد و بیان حشر و حقیقت فناء و بقاء.
4. رساله مرآت المحققین: رساله ای است منثور در هفت باب: باب اول – در بیان نفس طبیعی و نباتی و حیوانی و انسانی و قوتهای ایشان و خادمان ایشان باب دوم – در صدور موجودات باب سوم – در بیان واجب و ممکن و ممتنع باب چهارم – در بیان آنکه حکمت و آفرینش چه بود باب پنجم – در مبدأ و معاد باب ششم – در برابر کردن آفاق با انفس یعنی برابر کردن تن آدم با عالم باب هفتم – در تطبیق آفاق و انفس.
5. رساله مراتب العارفین: رساله منثور مختصری است درباره ی مبادی عرفان و سیر و سلوک متصوفه در ده صفحه، که در پایان آن آمده است: «تحریر این رساله بدین سبب بود که سالک خود را بدین آینه مقابل سازد که اگر در خود چیزی یابد، در طلب زاید کوشد، و اگر در آیینه خود از این نموداری بیند، ترک مباهات کند، که گفتار ورای کردار، و کردار ورای گفتار است، و اخلاص غیر از همه اینها.»
آثار منسوب به شبستری
به جز اینها آثار دیگری به شیخ محمود نسبت داده اند که صحت انتساب آنها محل تأمل و دقت نظر بیشتر است، از جمله: 1- شاهد (شاهد نامه)، رساله ای است در توضیح مقامات عشق و رموز و شیدایی. اما معلوم نیست این رساله همان است که خود شبستری در خاتمه باب پنجم «حق الیقین» از آن نام برده است و می گوید: «اسرار مراتب این حال [عشق و عاشق و معشوق] را در رساله ای که موسوم است به «شاهد» حوالت کرده ایم، آنجا طلب باید کرد»، و شیخ محمود لاهیجی و رضا قلی خان هدایت آن را از او دانسته اند، یا اینکه به قول مرحوم استاد زرین کوب صحت انتساب این اثر به شیخ محمود محل تأمل است. 2- ترجمه «منهاج العابدین» اثر امام محمد غزالی. 3- کنزالحقایق، که بنا به گفته تذکره نویسان این کتاب سروده پهلوان محمود خوارزمی است. 4- رساله «غایه الامکان فی معرفه الزمان و المکان» یا «رساله ای در بیان زمان و مکان». 5- انسان کامل. 6- رساله «تفسیر سوره الفاتحه» 7- رساله معراجیه 8- جام جهان. 9- رساله احدیث. 10- شرح و تفسیر اسماء الله صحت انتساب این رسالات به شیخ محمود شبستری محقق نیست، و استاد صمد موحد در مقدمه ی مجموعه آثار شیخ محمود شبستری، ص 11 به بعد، در رد انتساب آنها به شیخ محمود، با دلایل منطقی به تفصیل سخن گفته است. از آنجا که سائل سؤالات گلشن راز، امیر حسین غوری هروی است، و در حقیقت پاسخ سؤالت او سبب نظم کتاب گلشن راز شده است، مختصری در باب زندگانی و احوال و آثار او بحث می کنیم.
امیر حسینی غوری هروی
امیر رکن الدین حسین بن عالم بن ابوالحسن حسینی غوری هروی معروف به «امیر حسینی» یا «حسینی سادات»، و متخلص به «حسینی»، عارف نامدار قرن هفتم و هشتم هجری و از شاعران و نویسندگان ایران در آن عهد است. مولد او «غزیو» یا «گزیو» یا «گریو» از بلاد غور بوده است. وی بیشتر عمر خود را در هرات گذرانیده و بدین سبب مشهور به هروی شده است و محله ای که وی در آن ساکن بوده، هنوز به نام محله «میر حسینی سادات» معروف است، و این محله همان است که شاه نعمت الله ولی در زمان اقامت خود در هرات در آنجا سکونت می کرد و دختر زاده ی امیر حسینی را که دختر سیدحمزه ی دستاربند بوده، به عقد ازدواج خود در آورد. تاریخ ولادت او در بین سالهای 641 تا 646 هـ. ق،و وفاتش را بین سالهای 717 تا 719 هـ. ق نوشته اند، اما مرحوم صفا ولادت او را سال 671 هـ. ق دانسته است. حسینی در آغاز جوانی به تحصیل علوم متداول زمان پرداخت و مدتی نزد شیخ رکن الدین ابوالفتح مولتانی به کسب علوم و معارف پرداخت، و از مریدان و شاگردان او بود، و به طریقه سهروردیه پیوست و در ردیف علما و فضلای عصر خود در آمد به طوری که جامی درباره ی مقام علمی و عرفانی او نوشته است: «وی عالم بوده به علوم ظاهری و باطنی.»
شیخ محمود شبستری نیز در مقدمه ی کتاب گلشن راز، او را از بزرگان خراسان دانسته که از بزرگ و کوچک او را سر آمد بزرگان عصر دانسته اند: «بزرگی کاندر آنجا هست مشهور به اقسام هنر چون چشمه نور هـمه اهـل خـراسان از کـه و مـه در این عصر از همه گفتند او به.» «گلشن راز، 35 و 36» برخی از تذکره نویسان معتقدند که او از ملک زادگان و بزرگان دربار غور بوده است که بعدا بر اثر اتفاقی که برایش پیش آمد، و شرح آن در نفحات الانس، ص 605 آمده است، از منصب خود توبه کرد و به مولتان رفت (داستان توبه ی امیر حسینی یادآور توبه ابراهیم ادهم است؛ ر. ک: جستجو در تصوف ص 326) و مرید و شاگرد شیخ رکن الدین ابوالفتح مولتانی شد، و نزد او کسب علم و معرفت کرد، تا به درجات عالی رسید، پس به درخواست استاد و شیخ خود به هرات آمد و به ارشاد و هدایت مردم پرداخت و سرانجام در بین سالهای 718 تا 720 هـ. ق در همانجا وفات یافت، و در مصرخ هرات در بیرون گنبد عبدالله بن معاویه بن عبدالله بن جعفر طیار مدفون گشت.
تألیفات امیر حسینی غروی
الف- آثار منظوم: 1- دیوان اشعار امیر حسینی حدود 1500 بیت است، و شامل قصیده، غزل، ترکیب بند، ترجیع بند، رباعی و قطعه است، مضمون اغلب اشعار او عاشقانه و عارفانه و حکمی است. 2- زادالمسافرین، این کتاب در قالب مثنوی با مضمون عرفانی سروده شده است، و شامل حدود 1400 بیت است، و به وزن لیلی و مجنون نظامی گنجوی است، و تحت تأثیر سبک و شیوه ی نظامی گنجوی است. 3- کنزالرموز، مثنوی عرفانی و شامل 922 بیت است، و به تقلید از مثنوی معنوی مولانا جلال الدین رومی سروده شده است. 4- سی نامه، این کتاب شامل 1360 بیت است و در قالب مثنوی با مضامین عارفانه و عاشقانه سروده شده است، و به سبک و شیوه ی خسرو و شیرین نظامی گنجوی است.
ب- آثار منثور: 1- روح الأرواح، این کتاب شرح نود و نه اسم از اسماء حسنی است با تعییرات عرفانی، که در ضمن آنها برخی از آیات و احادیث و اقوال مشایخ را شرح و تحلیل کرده است. 2- صراط المستقیم، رساله مختصری است به نثر روان، در باب آداب سیر و سلوک و آنچه که باید سالک راه حق و حقیقت بداند. 3- طرب المجالس، کتابی است به نثر مسجع، و به شیوه و سبک رسایل فارسی خواجه عبدالله انصاری، در باب اخلاق و عرفان. 4- نزهه الأرواح، این کتاب نیز به نثر مسجع و به سبک گلستان سعدی است و درباره ی مراتب سیر و سلوک و مقامات مشایخ است. شیخ محمود لاهیجی شارح گلشن راز درباره ی ارزش و اهمیت آثار امیر حسینی نوشته است: «او قطب فلک سیادت و مرکز دایره ی ولایت بوده، و رسایل نظم و نثرش در طریقت و معارف همه مقبول خواص و عوام است.»
Sources :
کاظم دزفولیان- مقدمه گلشن راز- انتشارات طلائیه- 1384
شاه داعی الی الله شیرازی- نسایم گلشن راز- تصحیح محمد نذیر- مرکز تحقیقات ایران و پاکستان- 1362
صاین الدین علی ترکه- شرح گلشن راز- تصحیح کاظم دزفولیان- انتشارات آفرینش تهران- 1375