بررسی بخشهای مختلف عهد جدید (اناجیل همنوا)
مباحث ویژه هر یک از اناجیل همنوا
با توجه به آنچه بیان شد، مسلم است که اناجیل سالها پس از انتشار رساله های پولس نوشته شده اند. محققان درباره تاریخ نگارش و نویسنده هر یک از اناجیل تحقیقات وسیعی انجام داده اند، ولی نتوانسته اند با قاطعیت درباره آنها سخن بگویند، با این حال و با توجه به شواهد و قرائن درباره تاریخ و نویسنده هر یک از آنها، حدسهای قوی مطرح کرده اند. گفته شد که انجیل مرقس قدیمترین انجیل است، و ترتیب عهد جدید موجود مطابق تاریخ نگارش نیست. چهار انجیل ابتدای عهد جدید، در واقع چهار زندگی نامه از حضرت عیسی (ع) هستند که به دست چهار نفر نوشته شده اند.
انجیل به روایت مرقس
انجیل مرقس قدیمی ترین و مختصرترین آنهاست. عموما این انجیل را به یوحنای مرقس، دوست و همدم و مترجم پطرس، که گاهی همسفر پولس نیز بوده است، نسبت می دهند. البته از خود انجیل چنین چیزی ثابت نمی شود، و حتی برخی احتمال می دهند که فرد دیگری به همین نام این انجیل را نوشته باشد. اگر نویسنده همان یوحنای مرقس باشد، نام او در عهد جدید آمده، و نام مادرش مریم است. در کتاب اعمال رسولان چنین آمده است که وقتی پطرس دستگیر شد و یک شب را در زندان سپری کرد، حواریون در خانه مریم، مادر یوحنای مرقس، برای دعا تجمع کردند. وقتی پطرس آزاد شد، مستقیما به خانه او آمد. او بعدا همراه پسر عموی خود، برنابا، که همراه پولس بود، در سفرهای تبلیغی شرکت می کند، اما در اثنای سفر به دلیل نامعلومی از آن دو جدا می شود و به اورشلیم باز می گردد. بعدها برنابا از پولس می خواهد که مرقس را نیز همراه خود ببرد، ولی پولس به این دلیل که بار اول آنها را ترک کرده بود، این امر را نمی پذیرد. از این رو، نزاعی سخت بین آنان درگرفت، و کار به جایی رسید که برنابا از پولس جدا شد، و همراه با مرقس مسیر دیگری را در پیش گرفت. از رساله اول پطرس برمی آید که مرقس همراه پطرس در روم بوده و از نزدیکان او بوده است: «پسر من، مرقس، به شما سلام می رساند.»
محتوای انجیل مرقس
نوشته های مرقس مطالبی است که از پطرس آموخته و ثبت کرده است. این انجیل بسیار کوتاه، واقع بینانه، روشن و پرقدرت است; مانند آلبومی که مختص عکس های شخص به خصوصی باشد، یک رشته تصاویر مهم از عیسی ارائه می دهد... مرقس توانسته شخصیت و اعمال مسیح را با این تصاویر به خوبی نشان دهد. در انجیل مرقس مطالب مفصلی از زبان یک ناظر عینی نقل شده است و این حاکی از آن است که مرقس بسیاری از مسموعات خویش را از پطرس نقل می کند. به نظر دانشمندان، انجیل مرقس در آغاز برای مسیحیانی که قبلا یهودی نبوده اند، نگاشته شده است. مرقس هدف خود را از تألیف انجیل را در ابتدای نوشته خویش بیان می کند که عبارت است از اعلان مژده (انجیل) عیسی مسیح، پسر خدا. تفاوت کار مرقس با متی در این است که مرقس بیشتر به کارهای عیسی می پردازد تا سخنان او. بر این اساس وی به گزارش امور زیر اهتمام می ورزد. مقابله عیسی با دیوها و خارج کردن آنها از بیماران روانی و بخشیدن گناهکاران و انجام دادن معجزات. همچنین جنبه های بشری عیسی را به گونه ای برجسته نشان می دهد و به این وسیله بر انسان بودن او تأکید می کند تا عقیده کسانی را باطل کند که می گفتند عیسی فقط از نظر ظاهری به شکل بشر در آمده بود. انجیل مرقس مژده عیسی را به شکل اساسی و نزدیک به صورت ابتدایی آن می آورد و اصول آن به قرار زیر است:
- از گناه دور شوید و به درگاه الهی توبه کنید.
- زندگی خود را با شریعت خدا هماهنگ سازید و ملکوت همین است.
گفتنی است که رنجهای عیسی و مرگ او جایگاه بسیار مهمی را در انجیل مرقس به خود اختصاص داده و این کتاب نیز مانند انجیل متی، رنجهای مسیح را با عباراتی که اشعیا در توصیف «بنده خدا» گفته است، نقل می کند.
منشا انجیل مرقس
یوسبیوس (حدود 260 - 440)، اسقف قیصریه، از قول پاپیاس که بین سالهای 110 تا 130 میلادی اسقف شهر هیراپولیس در آسیای صغیر بوده است، درباره منشا انجیل مرقس چنین نقل می کند: «یوحنا که شیخ کلیسا بود نیز چنین گفته است: مرقس مترجم پطرس بود و هرچه ثبت کرد با دقت بسیار زیاد ثبت نمود. مع هذا، مطالب وی با همان ترتیبی نبود که خداوند ما سخن گفت یا انجام داد، زیرا وی کلام خداوند ما را نشنید و شاگرد او نبود، بلکه همان طوری که قبلا گفته شد، وی همسفر پطرس بود، و پطرس به او تعالیم لازم را داد، ولی فرمایشات خداوند را به ترتیب تاریخی برای او نقل نکرد. بنابراین، مرقس در هیچ قسمتی اشتباه نکرده، بلکه مطالب را ثبت نموده است، زیرا او در یک قسمت دقت کامل داشته است، و آن این که آنچه شنیده است به درستی ثبت کند و هیچ مطلب نادرست ننویسد.» یوسبیوس در قرن چهارم می زیسته، و او از پاپیاس نقل می کند، و منبع نقل این دو در دست نیست، لذا برخی احتمال داده اند که مرقس خودش مواد انجیل را جمع آوری کرده باشد.
زمان و مکان نگارش انجیل مرقس
گفته شد که اکثریت دانشمندان این انجیل را قدیمترین انجیل می دانند، و به همین مناسبت اختلافاتی که درباره زمان نگارش این انجیل وجود دارد بیان شد، و گفته شد که اکثر محققان بر آنند که این انجیل بین سالهای 65 - 70 میلادی نوشته شده است. درباره مکان نوشته شدن این کتاب نیز اختلاف است. برخی محل نگارش آن را مصر، و برخی انطاکیه دانسته اند، ولی اکثر دانشمندان معتقدند این انجیل در روم نوشته شده است.
انجیل به روایت متی
این انجیل مفصل ترین اناجیل است و در ابتدای مجموعه عهد جدید قرار دارد. انجیل متی در ترتیب کنونی عهد جدید، نخستین انجیل و مفصل ترین آنهاست. اعتقاد سنتی مسیحی بر این بوده است که انجیل متی قدیمترین اناجیل است و به دست متای حواری، نوشته شده است. همچنین در اصل به زبان عبری بوده که بعدها به یونانی ترجمه شده است؛ هر چند اصل عبری آن موجود نیست. اما با آغاز نقادی در عصر جدید، همه عقاید مذکور مورد تردید قرار گرفت.
تاریخ نگارش انجیل متی
برخی تاریخ نگارش این انجیل را به اوایل دهه 40 برگردانیده اند، اما از خود انجیل برمی آید که زمان نگارش آن باید بسیار دیرتر از این تاریخ باشد. در این انجیل آمده است که هنگامی که یهودای اسخریوطی عیسی را تسلیم کرد، از سران یهود سی پاره نقره دریافت کرد. اما یهودا به زودی پشیمان شد و پاره های نقره را در معبد انداخت. رؤسای کهنه این نقره ها را برداشتند و با آن مزرعه ای برای مقبره غریبان خریدند. چون نقره به منزله خونبها بوده است، نام این مزرعه را «حقل الدم» گذاشتند. سپس می گوید: «از آن جهت، این مزرعه تا امروز به حقل الدم مشهور است.»
فراموش شدن نام یک محل زمانی نسبتا طولانی را می طلبد، لذا تاکید بر روی کلمه «تا امروز»، نشان می دهد که تاریخ نگارش این انجیل حد اقل چند دهه پس از ماجرای صلیب بوده است. از سوی دیگر، امروزه تقریبا مسلم است که انجیل متی پس از انجیل مرقس نوشته شده. به این دلیل که تمام مطالب مرقس در این انجیل آمده است. بنابراین، متی از مرقس استفاده کرده است. چنان که گفتیم، امروزه اکثریت دانشمندان بر این باورند که انجیل مرقس بین سالهای 65 - 70 میلادی نوشته شده است. پس تاریخ نگارش انجیل متی نمی تواند قبل از این تاریخ باشد. نویسنده مسیحی، دکتر کشیش فهیم عزیز، پس از نقل اقوالی درباره تاریخ نگارش این انجیل می گوید: «پس ممکن است مانند اکثریت دانشمندان قائل شویم که این انجیل بعد از سال 70 میلادی، و چه بسا بین سالهای 75 - 80 میلادی، نوشته شده است. برخی دیگر، تاریخ نگارش را اندکی پس از سال 70 میلادی و تخریب اورشلیم می دانند.» توماس میشل می نویسد: «نخستین انجیل را متی که یک فلسطینی بود، اندکی پس از سال 70 نگاشته است. همچنین برخی سال 90 میلادی را محتمل می دانند. با این حال، گروهی با استناد به این که این انجیل سقوط شهر اورشلیم در سال 70 میلادی را پیشگویی کرده، ولی اشاره ای به وقوع این پیشگویی نکرده، احتمال قویتر را این می دانند که اندکی قبل از سال 70 میلادی نگاشته شده باشد.»
نویسنده انجیل متی
به گفته اناجیل، حضرت عیسی فردی را که برای رومیان مالیات می گرفت دعوت می کند، و او می پذیرد. در انجیل متی، نام وی متی ثبت شده است، ولی دو انجیل دیگر با نام «لاوی» از او یاد کرده اند. از سوی دیگر، نام متای باجگیر در عهد جدید در فهرست حواریون قرار دارد.
دلایل کلیسا برای انتساب اجیل متی به متای باجگیر
کلیسا از اوایل قرن دوم تا آغاز مطالعات نقادانه جدید، معتقد بود همین متای باجگیر (که از حواریون و نام دیگرش لاوی است) انجیل منسوب به متی را نگاشته است. این برداشت. به دو دلیل بود:
1- عنوان کتاب (انجیل به روایت متی) انتساب به او می رساند. البته دلیلی بر این انتساب در خود متن وجود ندارد؛ اما از اوایل قرن دوم این عنوان در مورد کتاب به کار رفته است.
2- شهادت پاپیاس است. یوسبیوس (در اوایل قرن چهارم) از پاپیاس (در اوایل قرن دوم) نقل می کند: «متی انجیل خود را به زبان عبری نگاشت و هر کس به اندازه توان خود این انجیل را ترجمه کرد.»
تردید محققان جدید بر انتساب انجیل متی به متای باجگیر
محققان جدید به دو دلیل یاد شده را کافی ندانسته اند، و انتساب این انجیل به متای حواری را مورد تردید قرار داده، بلکه رد کرده اند. آنها می گویند:
1- سخن گفته پاپیاس با انجیل موجود مطابقت ندارد، چون او تصریح می کند که متی انجیلش را به زبان عبری نگاشت، در حالی که لغت شناسان معتقدند انجیل موجود باید در اصل به زبان یونانی نوشته شده باشد.
2- متای حواری شاهد حوادث زندگی حضرت عیسی بود، در حالی که انجیل موجود مطالب انجیل مرقس را که از حواریون نبود، به طور کامل نقل کرده است؛ و این شیوه نمی تواند پذیرفتنی باشد.
3- زبان مادری متای حواری، آرامی بود، ولی انجیل مرقس به زبان یونانی نوشته شده است و متی نمی توانست از آن استفاده کند.
با توجه به نکات یاد شده، بسیاری بر این باورند که انجیل موجود را فرد دیگری که ناشناخته است و شاید نامش متی بوده، نوشته است. دست کم در اینکه بتوان این انجیل را به متای حواری نسبت داد، تردید وجود دارد. البته هنوز هم برخی این انجیل را به صورت قطعی به متای حواری نسبت می دهند، و می گویند از آن جا که متی در میان حواریون چندان مهم نبوده، انگیزه ای وجود نداشته که کسی انجیل بنویسد و به او نسبت دهد. ولی این دلیل چندان محکم به نظر نمی رسد، چون اولا اشتباه در استناد حتما نباید عمدی باشد؛ ثانیا انتساب به افراد ناشناخته تر زودتر پذیرفته می شود.
محتوای انجیل متی
این انجیل عیسی را به عنوان معلم اعظم، موسای جدید و صاحب شریعت عهد جدید معرفی می کند. شیوه ادبی نویسنده این انجیل بر گردآوری گفتارها و کارهای عیسی بر اساس ترتیب اهمیت موضوعی استوار است و نه ترتیب تاریخی آنها. به همین دلیل، موعظه روی کوه که مشتمل بر اصول تعالیم عیسی است، در بابهای 5،6،و 7، امثال او در باب 13، همچنین معجزات او در بابهای 8 و 9 و پیشگویی فرا رسیدن روز خداوند و آمدن واپسین روز در بابهای 24 و 25 آمده است. در مورد اندیشه های کلامی اساسی این انجیل باید گفت که متی عیسی را موسای جدید می شناسد، همان طور که موسی عهد عتیق را برای قوم یهود اعلام کرد. و شریعت کهن را به آنان داد، عیسی به عهد جدید مژده می دهد و شریعت تازه را عطا می کند. این شریعت تازه به سوی «گروه اندک» بینوایان پرهیزکار جهت گیری شده است. (متی 5:1-8)
این شریعت نه بر فرائض مکتوب، بلکه بر حب خدا که در قلوب بشر نوشته شده، استوار است. در میان انجیل نگاران متی بیش از همه در صدد است اثبات کند که عیسی پیشگوییهای عهد عتیق را تحقق بخشیده است. وی برای اثبات این امر به آیاتی از کتاب اشعیا (باب 42) درباره بنده متواضع خدا که قوم را با ایمان و اطاعت نجات خواهد داد، اقدام کرده است. به نظر متی رنجهای عیسی و مرگ او تمام چیزهایی را که اشعیا در باب بنده رنجدیده خدا می گوید، محقق ساخته است. دانشمندان کتاب مقدس معتقدند که انجیل متی به هدف گفتگو و جدل با بعضی از بزرگان یهود، پس از ویرانی اورشلیم در سال 70 نگارش یافته است و در صدد اثبات این امر است که یهودیان با رد و انکار عیسی موجب شدند که ملکوت خدا از آنان به امتهای غیر یهود منتقل شود. از دیدگاه متی این ملکوت همان کلیسا است، همچنین معتقد است ملکوت خدا چیزی فراتر از آنچه فعلا وجود دارد، نیست تا در آینده به وجود آید.
مکان نگارش انجیل متی و زبان اصلی آن
برخی می گویند این انجیل برای اهالی فلسطین نگاشته شده است، ولی بیشتر مکان نگارش این انجیل را انطاکیه و برای اهالی آن دیار می دانند. نظریه دیگر این است که با توجه به مطالبی که در انجیل آمده است، معلوم می شود مسیحیان یهودی الاصل مخاطب این انجیل بوده اند. در گذشته عقیده بر این بود که این انجیل در اصل به زبان عبری نگاشته شده، و بعدا به زبان یونانی ترجمه شده است. دلیل اصلی این اعتقاد همان شهادت پاپیاس است، که نقل شد. اما لغت شناسان می گویند کتاب موجود باید در اصل به زبان یونانی نگاشته شده باشد.
انجیل به روایت لوقا و کتاب اعمال رسولان
به دو دلیل می توان از انجیل لوقا و کتاب اعمال رسولان، زیر یک عنوان بحث نمود:
1- آغاز دو کتاب به گونه ای است که گمان بسیار قوی مبنی بر یکی بودن نویسنده هر دو متن وجود دارد. در ابتدای انجیل لوقا چنین آمده است: «از آن جهت که بسیاری دست خود را دراز کردند به سوی تألیف حکایت آن اموری که نزد ما به اتمام رسید؛ چنان که آنانی که از ابتدا نظارگان و خادمان کلام بودند، به ما رسانیدند. من نیز مصلحت چنان دیدم که همه را من البدایه به تدقیق در پی رفته به تو بنویسم ای تیوفلس عزیز!»
کتاب اعمال رسولان اینگونه آغاز شود: «صحیفه اول را انشا نمودم ای تیوفلس! درباره همه اموری که عیسی به عمل نمودن و تعلیم دادن آنها شروع کرد. تا آن روزی که رسولان برگزیده خود را به روح القدس حکم کرده، بالا برده شد، که بدیشان نیز بعد از زحمت کشیدن خود خویشتن را زنده ظاهر کرد، به دلیل های بسیاری که در مدت چهل روز بر ایشان ظاهر می شد.»
از این دو فقره برمی آید که این دو کتاب برای یک فرد، یعنی تیوفلس، نوشته شده است. نویسنده در فقره دوم می گوید: «تا پایان زندگی عیسی قبلا به تو نوشتم.» این دقیقا همان انجیل سوم است، و در نوشته دوم به زندگی و فعالیتهای رسولان می پردازد. بنابراین، ظاهر این دو نمونه نشان می دهد نویسنده هر دو کتاب، یک فرد است. همسویی الهیات، سبک نگارش و ادبیات هر دو کتاب نیز موید همین مطلب است. دانشندان جدید هم یکی بودن مولف دو کتاب را تقریبا قطعی انگاشته اند و از این نظر، با سنت هماهنگ هستند.
2. در انجیل منسوب به لوقا هیچ اشاره ای به نویسنده آن نشده است، اما کتاب اعمال رسولان سرنخهایی درباره نویسنده اش به دست می دهد. در این کتاب، که قسمت عمده اش به مسافرتهای تبلیغی پولس اختصاص دارد، گاهی نویسنده ماجراهای پولس را با ضمیر سوم شخص دنبال می کند و گاهی با ضمیر اول شخص جمع. این امر نشان می دهد که نویسنده کتاب در برخی از سفرها همراه پولس بوده است. از سوی دیگر، پولس در رساله هایش گهگاه از همراهانش نام می برد. حال آیا از مقایسه نامهایی که در جاهای مختلف این رساله ها آمده، و جاهایی از کتاب اعمال رسولان که در آنها ضمیر اول شخص به کار رفته است، می توان نویسنده کتاب اعمال، و در نتیجه انجیل سوم را مشخص کرد؟
نویسنده انجیل سوم و کتاب اعمال رسولان
ابتدای انجیل سوم، اطلاعاتی درباره نویسنده اش ارائه دهد. نویسنده در آغاز می گوید: مطالب من بر اساس گفته های شاهدان عینی است، و «آنان که از اول نظارگان و خادمان کلام بودند، به مار رسانیدند.» بنابراین، او از حواریون نبوده است. نویسنده می گوید: «درباره همه این امور تحقیق می کنم و با دقت و ترتیب می نویسم.» از این بخش نیز معلوم می شود نویسنده فردی تحصیل کرده بوده است. سبک نگارش و ادبیات هر دو کتاب نیز گویای آشنایی با زبان و فرهنگ یونانی است. این انجیل را بر اساس سنت به لوقا، یار و همراه پولس، نسبت می دهند. این امر ریشه در شهادت ایرنئوس در پایان قرن دوم دارد. او در کتاب علیه بدعتها می گوید: «انجیل سوم را لوقا، آنگونه که پولس تبلیغ می کرد. نوشت. در عهد جدید سه یا چهاربار از لوقا نام برده شده است، و همه این موارد در رساله های پولس واقع شده اند.» «و لوقای طبیعت، حبیب و دیماس به شما سلام می رسانند.» «لوقا تنها با من است.» «... و لوقا، همکاران من، تو را سلام می رسانند.»
مورد چهارم، که در انطباق آن بر لوقا تردید است، این گونه است: «... و لوسیوس (Lusius) و...، که خویشان منند، به شما سلام می رسانند.» علت تردید این است که معادل لاتین لوقا، Luke است، که برگردان اسم یونانی Loukas است. احتمالا واژه های Loukios و Lusius تغییر شکلهای همین کلمه باشند. چون همین تعبیر اخیر در این آیه آمده، احتمال داده شده که همان «لوقا» مقصود باشد. البته در ترجمه معروف فارسی به «لوقا» برگردان شده است. از این موارد برمی آید که لوقا نزدیکترین دوست پولس بوده است. او احتمالا در انطاکیه و بر اثر تبلیغ پولس ایمان آورد و دوست و همراه وی گردید. دانشمندان از تطبیق مواردی که پولس از لوقا نام برده با مواردی که در کتاب اعمال رسولان ضمیر اول شخص به کار رفته، و نیز با استفاده از خصوصیاتی که از ابتدای این دو کتاب و شیوه نگارش آنها به دست می آید، حدس قوی می زنند که نگارنده کتاب همان «لوقا» باشد. تعداد زیادی از دانشمندان جدید هم این استناد را پذیرفته اند و این شواهد را کافی دانسته اند، اما برخی دیگر یک اشکال جدی را مطرح کرده اند اگر لوقا شاگرد خاص پولس است و همه جا همراه پولس بوده و حتی به گفته ایرنئوس انجیل او همان چیزهایی است که پولس تبلیغ می کرده است، پس چرا الهیات این دو کتاب با الهیات پولسی تباین کلی دارد؟ الهیات پولسی عیسی خدایی است؛ در حالی که الهیات این دو کتاب عیسی بشری است. بنابراین، برای نویسنده این دو کتاب شواهد بیشتری نسبت به دو انجیل قبل وجود دارد، ولی خالی از اشکال و تردید نیست.
محتوای انجیل لوقا
مهمترین اندیشه های انجیل لوقا را می توان چنین خلاصه کرد: عمومیت رسالت عیسی و اینکه وی نه تنها به سوی یهود، بلکه به سوی همه امت ها فرستاده شده است. عیسی دوست گناهکاران و غمخوار رنجدیدگان است. لوقا بیش از سایر انجیل نگاران به خطر ثروت و اهمیت فقر اختیاری از دیدگاه شاگردان عیسی توجه می کند. اندیشه گزینش شاگرد در مرکز دریافت لوقا از رسالت عیسی قرار دارد: به نظر این انجیل نگار، عیسی به دعوت گروهی از مردان و زنان و پدید آوردن جمعی از شاگردان که او را در زندگی و رفتار اسوه خود قرار دهند ،توجه خاصی مبذول می داشته است. لازم به یاد آوری است که نقش زنان در انجیل لوقا از نقش آنان در سایر اناجیل مهمتر است. اندیشه مهم دیگری که در انجیل لوقا وجود دارد، تأکید مولف است بر اینکه عیسی مرد دعا بود. در این انجیل عیسی به عنوان شخصی که در هر زمان حساس از زندگی خود به دعا روی می آورد، معرفی می شود. دعای مورد نظر لوقا دعاهای رسمی آیین یهود نیست بلکه بیشتر نشانه اتحاد باطنی و صامت با خدا به عنوان پدر است. این نگرش لوقا به عیسی به عنوان کسی که از طریق تأملات و دعا با خدا متحد گردید، تا اندازه زیادی بر جریان امور روحی مسیحیت اثر گذاشته است.
Sources :
عبدالرحیم سلیمانى- عهد جدید- باشگاه اندیشه- ویراست اول- پاییز 1386
عبدالرحیم سلیمانی اردستانی- مسیحیت- صفحه 63-85
جان بى.ناس- تاریخ جامع ادیان- ترجمه على اصغر حکمت- صفحه 576- شرکت انتشارات علمى و فرهنگى
مستر هاکس- قاموس کتاب مقدس- صفحه 174- تهران- اساطیر
فلوید فیلسون- کلید عهد جدید- ترجمه مسعود رجب نیا- صفحه 220-221و 236-239- تهران- انتشارات نورجهان
و.م میلر- تاریخ کلیساى قدیم در امپراتورى روم و ایران- ترجمه على نخستین- صفحه 66-69- انتشارات حیات ابدى
جوان ا.گریدى- مسیحیت و بدعتها- ترجمه عبدالرحیم سلیمانى اردستانى- صفحه 46-47- مؤسسه فرهنگى طه
توماس میشل- کلام مسیحى- ترجمه حسین توفیقى- صفحه 42-49 - مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب
جلال الدین آشتیانى- تحقیقى در دین مسیح- نشر نگارش
مریل سى. تنى- معرفى عهد جدید- جلد 1 ص 138-139و 173 و 159و 191 و جلد 2 ص 119- ترجمه ط. میکائیلیان- انتشارات حیات ابدى
ویل دورانت- تاریخ تمدن- جلد 3 (قیصر و مسیح) صفحه 695-696- ترجمه حمید عنایت- تهران- انتشارات آموزش انقلاب اسلامى
سید محمد ادیب آل على- مسیحیت- انتشارات مرکز مدیریت حوزه علمیه قم
عبدالرحیم سلیمانى اردستانى- کتاب مقدس- صفحه 19- 20، 33، 35، 214 ـ 215، 205، 260، 235 ـ 236
سارو خاچیکى- کتاب مقدس را بهتر بشناسیم- صفحه 31 ـ 32
کرى ولف- درباره مفهوم انجیل ها- ترجمه محمد قاضى- صفحه 93