راه های گسترش اندیشه نهضت اصلاح دینی (اعتقادنامه)
اعتقادنامه های ایمان
نهضت اصلاح دینی تأکید فراوانی بر مرجعیت کتاب مقدس داشت. با این همه، کتاب مقدس نیازمند تفسیر بود. بروز مناقشه میان اصلاحگران اقتدارگرا و بنیادستیز تردیدی باقی نگذاشت که پاره ای از موضوعات تفسیری، تفرقه انگیز و مشکل ساز است و سامان دادن به اندیشه های نهضت اصلاح دینی نیازمند ابزاری «رسمی» است تا از هر گونه سردرگمی اجتناب شود. «اعتراف نامه های ایمان» این نقش را به عهده گرفتند. نهضت اصلاح گرایی اقتدارگرا در حالی که تأکید بسیاری بر مرجعیت کتاب مقدس می کرد، بر نقش اجماع مسیحیان گذشته نیز صحه می گذاشت. به طور کلی، می توان گفت که متألهان پروتستان برای مرجعیت سه مرحله قائل بودند:
1. کتاب مقدس
اصلاحگران اقتدارگرا کتاب مقدس را عالی ترین مرجع در موضوعات عقاید و رفتار مسیحی می دانستند.
2. اعتقادنامه های مسیحیت
از دیدگاه اصلاحگران اقتدارگرا، اسنادی چون اعتقادنامه رسولان و اعتقادنامه نیقیه نشان دهنده اجماع کلیسای نخستین و تفسیرهای دقیق و معتبر کتاب مقدس بود. این اسناد هر چند از جهت اعتبار، فرعی و ثانوی محسوب می شد، مانع مهمی بر سر راه فردگرایی رایج در اصلاح گرایی بنیادستیز بود (که به طور کلی منکر هر گونه اعتبار حجیت برای این اعتقادنامه ها بودند). هم کاتولیک ها و هم پروتستان ها، همانند عناصر سازنده و مختلف جریان غالب در نهضت اصلاح دینی، مرجعیت و اعتبار این اعتقادنامه را به رسمیت می شناختند.
3. اعتراف نامه های ایمان
بعضی از گروه ها در نهضت اصلاح دینی برای این اسناد حجیت و اعتبار قائل بودند. برای مثال، اعتراف نامه آگسبورگ (1530) در کلیساهای اولیه لوتری معتبر شناخته می شد، اما سایر گروه ها در نهضت اصلاح دینی برای آن چنین اعتباری را قائل نبودند. برای مثال، سایر گروه ها در نهضت اصلاح دینی، اعتقادنامه های خاصی تنظیم کردند. بعضی از این اعتقادنامه ها مربوط به نهضت اصلاح گرایی در شهرهای خاصی است، مانند اولین اعتقادنامه بال در سال 1534 و اعتراف نامه ژنو در سال 1536 بود. از این رو، الگوی اساسی در نهضت اصلاح دینی این بود که کتاب مقدس به عنوان مرجع اولی و عام، اعتقادنامه ها مرجع ثانوی و عام، و اعتراف نامه ها مرجع ثالث و محلی (به این دلیل که این اعتراف نامه ها تنها در میان اعضای فرقه ای خاص یا کلیسایی در منطقه ای خاص الزام آور تلقی می شدند) پذیرفته شوند.
رشد و گسترش شاخه اصلاح شده نهضت اصلاح دینی امری پیچیده بود و از نتایج آن، تعدادی از اعتراف نامه ها بود که هر یک به منطقه خاصی تعلق داشتند. در اعتراف نامه گال، فهم خاص پروتستانی از قانون کتاب مقدس به روشنی بیان شده است. هر کتاب دارای نام خاصی است که البته اختلاف در اسم تذکر داده شده است; برای مثال، کتاب امثال سلیمان و کتاب مکاشفه. هم چنین نامه به عبرانیان به پولس قدیس نسبت داده نشده، بلکه نوشته مستقلی محسوب شده و به دنبال آن معتبر بودن کتاب مقدس آمده است و صریحا بیان شده است که اعتبار کتاب مقدس، ذاتی آن است نه این که کلیسا آن را تحمیل کرده باشد. البته اعتراف نامه ها زمانی دارای اعتبارند که مطابق کتاب مقدس باشند.
الف: «این کتاب مقدس که در کتاب های قانونی عهد عتیق و عهد جدید قرار گرفته، به شرح ذیل است: کتب پنج گانه موسی، یعنی پیدایش، خروج، لاویان، اعداد و تثنیه. بعد از آن کتاب یوشع، داوران، روت، کتاب اول و دوم سموئیل، کتاب اول و دوم پادشاهان و کتاب اول و دوم تواریخ ایام، کتاب اول عزرا، سپس نحمیا، کتاب استر، ایوب، مزامیر داود، امثال سلیمان، کتاب جامعه، غزل غزل ها. سپس کتاب های اشعیا، ارمیا، مراثی ارمیا، حزقیال، دانیال، یوشع، یوئیل، عاموس، عوبدیا، یونس، میکاه، ناحوم، حبقوق، صفنیا، حجی، زکریا، ملاکی; سپس اناجیل مقدس به روایت قدیس متی، به روایت قدیس مرقس، به روایت قدیس لوقا و به روایت قدیس یوحنا; سپس کتاب دوم قدیس لوقا که اعمال رسولان نیز نامیده می شود; سپس نامه های قدیس پولس: یکی به رومیان، دو رساله به قرنتیان، رساله ای به غلاطیان، رساله ای به افسسیان، رساله ای به فیلیپیان، رساله ای به کولسیان، دو رساله به تسالونیکیان، دو رساله به تیموتائوس، یکی به تیطوس و دیگری به فلیمون; سپس رساله به عبرانیان، رساله به قدیس یعقوب، رساله اول و دوم به پطرس، رساله اول و دوم و سوم به یوحنا، رساله یهودا و سرانجام، مکاشفه یوحنا.»
ب: «ما این کتاب ها را قانونی، و قاعده قطعی ایمان خود می دانیم و آن اهمیتی را که به شهادت و باور درونی روح القدس می دهیم، برای جلب موافقت و رضایت کلیسا قائل نیستیم; همان شهادتی که به ما قدرت تمییز میان این کتاب ها از کتاب های کلیسایی را می دهد که اگرچه سودمندند، نمی توانند اساس ایمان ما باشند.»
ج: «ما معتقدیم که کلام مذکور در این کتاب ها از سوی خدا نازل شده و اعتبار خود را تنها از او برگرفته است، نه از افراد بشر; و بدان جهت که قاعده تمام حقیقت و مشتمل بر همه چیزهایی است که برای خدمت به خدا و نجات ما لازم است، هیچ کس حتی فرشتگان مجاز نیست که چیزی به آن بیفزاید یا از آن کم کند یا تغییری در آن پدید آورد. در نتیجه، هیچ منبعی اعم از قدمت، سنت، تعداد و نفرات، خرد بشری، داوری ها، اعلامیه های کلیسایی، احکام، فتواها، شوراهای کلیسا، الهام یا معجزات، نباید با این کتاب های مقدس مخالفتی داشته باشد; بلکه به عکس، همه چیز باید بر اساس آنها بررسی، منظم و اصلاح شده باشد. از این رو، ما به سه اعتقادنامه مطابق با کلام خدا به شرح زیر اعتراف می کنیم: اعتقادنامه رسولان، اعتقادنامه نیقیه و اعتقادنامه آتاناسی.»
کتاب مبادی دین مسیحی، نوشته کالون
کتاب مبادی دین مسیحی نوشته کالون، نخستین بار در مارس 1536 در چاپخانه های بال، توسط توماس پلاتر و بالتازار لیزیوس منتشر شد. ترجمه عنوان لاتین این کتاب (Institutio Christianae Religionis) قدری دشوار است. واژه لاتین Institutio مرادف با مبادی ژوستی نین (یکی از مجموعه قوانین اساسی در دوره کلاسیک) است که کالون در دوره اقامت در اورلئانز با آن آشنا شده بود. کتاب کالون به لحاظ ساختار یا محتوا، قدری شبیه به یک مجموعه قوانین حقوقی بود. همین واژه لاتین را اراسموس به معنای دیگری، یعنی «آموزش» یا حتی شاید «مقدمات» به کار برد. شاید واژه انگلیسی Institution یکی دیگر از دغدغه های کالون را تداعی کند که همان بازگشت به شکلی اصیل تر از مسیحیت است که در اواخر قرون وسطی با آن مقابله می شد. دغدغه کالون، مسیحیت ناب بود نه آن مسیحیتی که در قرون وسطی بسط یافت. (یا، به عقیده کالون، تغییر شکل داد.)
ویرایش نخستین کتاب مبادی
ویرایش نخستین کتاب مبادی به تقلید از سبک لوتر در کتاب کاتشیسم کوچک، در سال 1529 صورت گرفت. هم ساختار و هم محتوای کتاب، نشان دهنده آن است که کالون تا چه حد در فراهم آوردن این کتاب مهم آموزشی، متکی بر نهضت اصلاح دینی در آلمان در دوران نخست آن بود. چهار فصل از مجموع شش فصل این کتاب جیبی 516 صفحه ای، همانند کاتشیسم لوتر بود. با این حال، کالون بهتر از لوتر می توانست به بررسی مسائل جزئی بپردازد و این به سبب این دلیل ساده بود که کتاب او کاتشیسمی به صورت پرسش و پاسخ نبود که لازم باشد ضمن تکرار، فرا گرفته شود. فصل نخست، در اصل شرحی بر ده فرمان است و فصل دوم، شرحی است بر اعتقادنامه رسولان. بحث لوتر درباره این اعتقادنامه دارای سه بخش (پدر، پسر و روح القدس) است و این در حالی است که کالون بخش مهم دیگری درباره کلیسا بدان افزود و در ضمن آن، اهمیت نظری و عملی این پرسش را به رسمیت شناخت. کالون پس از شرح «شریعت»، «ایمان»، «عبادت» و «آیین های مقدس» دو فصل دیگر نیز آورده است که بیشتر، ماهیتی جدلی دارد و درباره «آیین های نادرست» و «آزادی فرد مسیحی» است.
ویرایش دوم کتاب مبادی
ویرایش دوم کتاب مبادی که مربوط به دوره اقامت کالون در استراسبورگ است، در سال 1539 و به زبان لاتین منتشر شد. مهمترین و آشکارترین تفاوت میان این دو ویرایش کتاب، در اندازه آن است. کتاب در ویرایش جدید، هفده فصل دارد، که حجم آن را به سه برابر ویرایش پیشین (1536، با شش فصل) می رساند. در دو فصل آغازین کتاب، به بحث درباره شناخت خداوند و نیز شناخت ماهیت بشر پرداخته و مطالبی نیز درباره آموزه تثلیث، رابطه میان عهد عتیق و جدید، توبه، آمرزیدگی به وسیله ایمان، ماهیت پیوند میان مشیت الهی، تقدیر ازلی و ماهیت حیات مسیحی به ویرایش پیشین افزوده است. در این ویرایش، بیشتر مطالب پیشین ذکر شده، اما به روشنی می توان دریافت که ویژگی و جایگاه کتاب تغییر یافته است. این کتاب دیگر کاتشیسم نیست، بلکه در مسیر بیان بی چون و چرای ماهیت ایمان مسیحی قرار دارد; به گونه ای که ما را به سمت مقایسه آن با کتاب کلیات الهیات اثر توماس آکویناس سوق می دهد.
کالون می نویسد: «هدف من در این کتاب، آماده سازی و تربیت دانشجویان الهیات مقدس برای مطالعه کلام خداست تا آنها به آسانی بدان دسترسی داشته باشند و بتوانند بدون مشکل به آن مراجعه کنند.» به عبارت دیگر، این کتاب راهنمای کتاب مقدس است و کارکردی شبیه کتاب راهنما دارد; و شرحی است بر معانی عمیق و دشوار آن. این مطلب (همان گونه که کالون خود بعدا تصریح کرده) دارای اهمیت است; زیرا کتاب مبادی را به عنوان منبع اساسی تفکر دینی او تثبیت کرد. به همین دلیل، سایر آثار وی مانند شرح ها وخطابه های او بر کتاب مقدس اهمیت کمتری دارد; در حالی که شاید ارزش ذاتی آنها بیش از این باشد. هدف کالون در کتاب مبادی آن است که شرحی تفسیری و واقعا مبتنی بر اصول اعتقادی، از کتاب مقدس ارائه دهد که بتواند خواننده کتاب مقدس را مستقیما به معنای اصیل آن کتاب رهنمون شود.
ویرایش کتاب مبادی به زبان فرانسه
در سال 1541 ویرایش دیگری از کتاب مبادی به زبان فرانسه منتشر شد.این اثر را نمی توان به معنای دقیق کلمه، ترجمه ای از ویرایش سال 1539 دانست. در پاره ای از موارد، همان مطالب مذکور در ویرایش سال 1536 (که در ویرایش سال 1539 تغییر یافته بود) در ترجمه سال 1541 ذکر شده است. این موضوع به این گمان دامن زده است که شاید کالون در اصل، در نظر داشته است که ترجمه ای فرانسوی از ویرایش سال1536 ارائه کند، اما با انصراف از این کار، مطالبی را در آن ذکر کرده که برای ویرایش 1541 ترجمه کرده بوده است; بدون این که اصلاحات سال 1539 را در آن اعمال کند. در این کتاب تغییرات جزئی متعددی به چشم می خورد که که همه آنها را خوانندگان می توانند با مراجعه به آن دریابند. همه نکات فنی که می توانست مشکل آفرین باشد (مانند کلمات یونانی یا ارجاعات به ارسطو) حذف شده و در عوض، مطالبی که چه بسا برای خوانندگان مورد نظر آشنا بوده (مانند ضرب المثل ها و اصطلاحات فرانسوی) اضافه شده است.
ویرایش کتاب به زبان لاتین
در سال 1543، ویرایش دیگری از این کتاب به زبان لاتین و در سال 1545 ترجمه فرانسوی آن منتشر شد. به این نسخه که در بردارنده 21 فصل بود، بخش بسیار مهمی درباره آموزه کلیسا افزوده شده است. از تغییرات غیر اساسی آن، اضافه شدن دو فصل درباره عهدها و سنت های بشری و اختصاص فصل جداگانه ای در ذکر مطالبی مربوط به فرشتگان است. تأثیر تجربه بر تأملات دینی کالون به وضوح، به ویژه در بحث از اهمیت سازمان کلیسا به چشم می خورد. این ویرایش به رغم امتیازات غیر قابل انکار آن، دچار همان کاستی آشکاری است که به وضوح می توان در ویرایش سال 1539 نیز مشاهده کرد. کتاب فاقد نظم و انسجام درستی است. بر این کتاب فصولی افزوده شده، بدون این که تأمل شود که چه تأثیری بر ساختار و سازمان کتاب خواهد گذاشت. بسیاری از فصول به نحو غیر قابل قبولی طولانی است و هیچ کوششی برای تقسیم آن به بخش های فرعی تر صورت نگرفته است.
وی در ویرایش لاتین کتاب در سال 1550 و به دنبال آن، ترجمه فرانسوی آن در سال 1551 در صدد برآمد تا این اشکال را با تقسیم هر یک از فصل های 21 گانه به بندهای فرعی جبران کند. پاره ای از اضافات نیز مانند بخش های تازه ای درباره مرجعیت کتاب مقدس و وجدان بشری قابل ذکر است; اما اشکال اساسی هم چنان باقی است، زیرا ویرایش سال 1550 همانند ویرایش سال 1543، اثری است که نظم و انسجام بسیار ضعیفی دارد. کالون با درک ضرورت تجدید نظر اساسی در کتاب، با توجه به مجال اندکی که ابتلا به بیماری برای او باقی گذارده بود، تصمیم گرفت تا شکل تازه ای به کل کتاب دهد. شگفت آن که اضافاتی نیز صورت گرفت. این اضافات در مجموع فاقد جذابیت و حاکی از تندخویی و تمایل او به زیاده روی و بدگویی به مخالفان بود. روشن ترین و مثبت ترین تغییر، نظم بخشیدن به کل مطالب کتاب است که عملا یکپارچگی را به آنچه پیش تر از اجزائی تقریبا غیر مرتبط با یکدیگر تشکیل شده بود، برگرداند.
مطالب کنونی کتاب مبادی کالون
مطالب کتاب هم اکنون در چهار کتاب به ترتیب زیر تقسیم شده است:
1. شناخت خداوند به مثابه آفریدگار.
2. شناخت خداوند به مثابه رهایی بخش.
3. چگونگی حضور در فیض عیسی مسیح.
4. راه ها یا ابزار بیرونی که خداوند از آن برای رساندن ما به عیسی مسیح استفاده می کند.
فصل های 21 گانه ویرایش سال 1551، هم اکنون به 80 فصل گسترش یافته، که هر کدام دارای تقسیمات فرعی برای سهولت در کار مطالعه است. مطالب آن نیز در چهار کتاب فوق تقسیم شده است. بعید نیست که کالون ساختار چهارگانه ویرایش سال 1543 را برای تقسیم مجدد مطالب کتاب مورد استفاده قرار داده باشد. در این جا توجیه دیگری نیز وجود دارد و آن این که کالون از تقسیم چهارگانه مطالب در کتاب چهار کتاب احکام اثر پیتر لومبارد یکی از متألهان برجسته قرون وسطی، که کالون گاهی در نوشته های خود به او اشاره می کند) آگاهی داشته و از آن الگو گرفته است. در این جا این پرسش مطرح می شود که آیا کالون می خواست خود را جانشین پروتستان مسلک پیتر لومبارد سازد و کتاب مبادی را جانشین متن عظیم الهیاتی وی سازد؟ در این باره هیچ نمی دانیم. ما تنها می دانیم که کتاب مبادی هم اکنون جای خود را به عنوان برجسته ترین کتاب الهیاتی در نهضت اصلاح گرایی پروتستانی، به خوبی تثبیت کرده و سایر کتاب های لوتر، ملانشتون و تسوینگلی را تحت الشعاع قرارداده است. موفقیت ویرایش سال 1559 از کتاب مبادی، حاکی از نظم عالی آن است.
کالون ساختار شدیدا نظام مند و سازمان یافته ای را به میراث گذارد که نه تنها برای نیازهای نسل خود، بلکه تا یک قرن بعد نیز بسیار کارآمد بود. آیین لوتری آیین لوتری هرگز نتوانست خود را از آسیب های شروع نادرستی که ملانشتون بدان داد، برهاند. سیطره فکری متألهان سنت کلیسای اصلاح شده بر آیین پروتستان از دو چیز، یعنی محتوای آخرین ویرایش کتاب مبادی و ساختار آن، سرچشمه می گیرد. کتاب مبادی کالون در غرب اروپا بسیار مورد اقبال و توجه بود، تا آن جا که در دیگر کتاب ها بسیار از آن نقل قول می شد. بخش عمده ای از محتوای رساله ایتالیایی و معروف فواید مسیح (1541) که به سرعت، عنوان پرفروش ترین کتاب مذهبی را پیش از توقیف توسط دادگاه تفتیش عقاید به خود اختصاص داد، برگرفته از ویرایش سال 1539 کتاب مبادی بود. در پایان دهه 1550، کتاب کالون بی تردید، برای متألهان درجه اول پروتستان در هلند، نامی شناخته شده بود.
این کتاب به زودی توانست جایگاه خود را به عنوان مقدمه ای ناب، عالی، کامل و مستقل برای اندیشه های موج دوم نهضت اصلاح دینی تثبیت کند. آیین کالونی در شرایطی در سطحی نهادین ریشه دوانید، که پیش تر به مدد کتاب مبادی در سطح فکری رسوخ کرده بود. موفقیت ویرایش سال 1559 کتاب مبادی کالون، موجب انتشار آثاری فرعی درباره آن، به عنوان «فشرده» یا «خلاصه» شد. حتی در قرن شانزدهم، خلاصه های بسیاری از این کتاب رواج یافت که چاپ آنها به لحاظ تجاری نیز سود فراوانی داشت. در سال 1562، آگوستین مارلورات برای این کتاب، فهرست هایی را منتشر کرد که یافتن موضوعات و عبارت های کتاب مقدس را در آن آسان می ساخت. در سال 1576 نیکلاس کولادن، یکی از زندگی نامه نویسان کالون، نسخه ای از این کتاب را منتشر کرد که در پاورقی آن، فشرده ای از محتوای فقرات مهم ذکر شده بود. توماس واترولیه، یکی از پناهندگان پروتستان فرانسوی که مهمترین ناشران مذهبی در لندن شد، دو کتابچه راهنما از کتاب مبادی منتشر ساخت.
ادموند بانی در کتاب خلاصه کوشید تا برای رفع سردرگمی دانشجویان، به حل معضل سبک و عناوین فرعی در برابر استدلال های کالون بپردازد. همچنین گیوم دلان (یکی از پناهندگان پروتستان فرانسوی که نام خود را نیز به انگلیسی تغییر داد) هفت سال بعد، فشرده ای از کتاب مبادی را در 370 صفحه منتشر کرد. این اثر، افزون بر تلخیص کتاب کالون، چارچوب و طرحی را درانداخت که برای خواننده سرگشته، این مجال را فراهم می ساخت تا پا به پای ساختار پیچیده کتاب به پیش رود. دیگر کتابچه های راهنما توسط کسانی چون کاسپار الویانوس، یوهانس پیسکاتور و دانیل دی کولونی (که به کالونیس نیز معروف است) در سال 1628 منتشر شد و به واسطه کوشش های آنان بود که کالون روز به روز در قلمروی گسترده تر و برای خوانندگانی پرشمارتر، قابل فهم و دسترسی شد.
Sources :
آلیستر مک گراث- مقدمه ای بر تفکر نهضت اصلاح دینی- مترجم بهروز حدادی- مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب- 1382
آلیستر مک گراث- درسنامه الهیات مسیحی- مترجم بهروز حدادی- مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب- 1384