نزول سوره های فلق، ناس، توحید و نجم
سوره فلق محتوای آیات: در سوره حاضر خداوند متعال به پیامبر اکرم (ص) امر می کند که از شر مخلوقات به او پناه ببرد بخصوص از شر جادوگران و حسودانی که قصد سوء دارند.
مکی یا مدنی بودن آیات: طبق برخی روایات، این سوره در مکه معظمه نازل شده اما روایات وارده در مورد شان نزول آن مدنی بودن آن را تایید می کند.
موضوعات تاریخی: روایت شده است که مردی یهودی رسول الله (ص) را جادو کرد و در نتیجه آن حضرت بیمار شد، جبرئیل بر آن حضرت نازل شده و دو سوره «فلق» و «ناس» را آورد و به آن حضرت عرض نمود: «مردی یهودی تو را سحر کرده و سحر مذکور در فلان چاه است.» رسول الله (ص) امیرالمومنین (ع) را فرستاد تا آن سحر را بیاورد، وقتی آن سحر را آورد، دستور داد گره های آن را باز نموده و برای هر یک از گره ها یک آیه بخواند؛ علی (ع) نیز هر گرهی را که باز می کرد یک آیه می خواند، به محض اینکه گره ها باز و این دو سوره تمام شد رسول الله (ص) برخاست و سالم و تندرست گشت.
سوره ناس محتوای آیات: در این سوره رسول اکرم (ص) از جانب خداوند امر می شود تا از شر وسواس خناس به او پناه ببرد.
مکی یا مدنی بودن آیات: از جهت مکی یا مدنی بودن آیات، این سوره مانند سوره فلق می باشد.
موضوعات تاریخی: همچنان که در بخش موضوعات تاریخی سوره فلق گذشت این سوره (ناس) در مورد جادوی یکی از مردان یهودی نازل شده کیفیت این داستان در همان بخش گفته شد.
سوره توحید محتوای آیات:
در این سوره از بتدا خداوند متعال به یگانه گی در ذات و صفات، بی نیازی او از همه خلق و نیازمندی تمام ماسوی الله به او متصف می شود. سپس به مولد نبودن و فرزند نداشتن او (جل جلاله)، اشاره شده و در پایان همسر و همتا نداشتن ذات باری تعالی و نفی این خرافه که او را همسری هست مطرح می شود.
مکی یا مدنی بودن آیات: آنچه از برخی روایت وارده در شان نزول این سره برمی آید مکی بودن این سوره است، هرچند برخی مفسرین احتمال مدنی بودن آن را نیز مردود نشمرده اند.
موضوعات تاریخی: در این سوره به حادثه تاریخی ای اشاره نشده و خود سوره نیز در جریان تاریخی خاصی نازل نشده البته روایات وارده در شان نزول این سوره حاکی از آن اند که این سره در پاسخ عده ای که از رسول الله (ص) نسب خداوند را پرسیده بودند نازل شده.
سوره نجم محتوای آیات 1-24:
در ابتدای این سوره، صحت دریافت و ابلاغ وحی به وسیله رسول اکرم (ص) تایید شده و تهمت هایی مانند دروغ گویی، انحراف از مسیر حق، سخن گفتن از روی هوا و هوس و... از رسول الله (ص) نفی می شود ساحت آن بزرگوار از این افتراها پاک شمرده می شود. سپس به ماجرای معراج اشاره شده و مکاشفات آن حضرت در شب معراج مورد تایید قرار می گیرد و در ضمن اشاره کوچکی به آنچه در برخی مراحل معراج رخ داده می شود در آیات بعدی بت های مهم عرب یعنی «لات»، «عزی» و «منات» و عناوین آنها، نامهایی بی محتوا و اشیایی بی اعتبار شمرده شده و به این حقیقت که آنها ساخته ی دست بشر هستند و به خودی خود اعتباری ندارند اشاره می شود. بعد از این آیات سخن از سیطره ی جهانی خداوند به میان آمده و احاطه ی او به تمام عوالم گوشزد می شود. در ادامه اشاره ای به اعتقاد سخیف مشرکان، که ملائکه را دختران خدا می دانند شده و این ظن موهون ایشان رد می شود.
مکی یا مدنی بودن آیات: سیاق این آیات که به ماجرای معراج اشاره دارند مکی بودن آنها را تایید می کند اما برخی قائل اند که ممکن است تمام این سوره در مدینه نازل شده باشد.
موضوعات تاریخی: در این سوره به معراج پیامبر اکرم (ص) اشاره شده و در برخی روایات عامه آمده است که وقتی رسول الله (ص) از معراج بازگشت و سوره ی نجم نازل شد، هنگامیکه خبر معراج به «عتبه ابن ابولهب» رسید، نزد آن حضرت آمد و دختر آن جناب را طلاق داد و آب دهان به روی حضرتش ریخت و گفت: «به رب نجم سوگند که به نجم کافر شده ای» رسول الله (ص) با دیدن این صحنه ناراحت شده و او را نفرین کرد و عرضه داشت: «بار الها سگسانی از سگسانان خود را بر او مسلط کن».
این ماجرا ماند تا اینکه عتبه به شام سفر کرد، وقتی در یکی از توقف گاه ها پیاده شد و خداوند متعال وحشتی در دلش انداخت، به رفقاش گفت: «شب هنگام مرا در وسط خود بخوابانید» آنان هم این کار را کردند ولی با همه این مراقبت ها در نیمه شب شیری آمد و او را پاره پاره کرد. روایات دیگری نیز در شان نزول این آیات آمده که لب آنها را در بیان ماجرای معراج بازگو کردیم.
محتوای آیات 24 الی 32: در این آیات اعتقاد غلط مشرکان مبنی بر شفاعت بت ها و کارآمدی آنها باطل اعلام شده و تاکید می شود که دنیا و آخرت همه در دست خداست. سپس این مطلب عنوان می شود که حتی ملائکه و مقربان درگاه الهی نیز بدون اجازه ی خداوند نمی توان شفاعت موثری داشته باشند، در ادامه آیات به اعتقاد غلط مشرکان در مورد ملائکه که آنها را دختران خدا می دانستند اشاره شده سپس به رسول اکرم (ص) دستور داده می شود که از غافلان پرهیز نماید. بعد از این آیات، به آیاتی پیرامون جزای الهی مغفرت و بخشایش خداوند و علم و خلاقیت او برمی خوریم.
مکی یا مدنی بودن آیات: این آیات نیز ظاهرا در مکه نازل شده اند.
موضوعات تاریخی: در این آیات به واقعه ی تاریخی خاصی اشاره نشده.
محتوای آیت 33 الی 62: در آیات مذکور ابتدا انفاق کم و به گردن دیگران انداختن گناهان مورد مذمت قرار گرفته و سپس مطالبی از صحف ابراهیم و موسی در زمینه قیامت و اینکه هر کسی خود بار اعمال خود را حمل می کند و اینکه چیزی جز سعی و تلاش انسان نصیبش نخواهد شد گفته شده و مطالبی نیز در زمینه ی توحید و اینکه امور در دست خداست بیان شده. در آیات بعدی سرگذشت اقوام پیشین نقل گشته و غفلت انسان از معاد مورد سرزنش قرار گرفته.
مکی یا مدنی بودن آیات: این آیات نیز با توجه به سیاقشان مکی اند.
موضوعات تاریخی: در کشاف زمخشری: ذیل آیه ی «افرایت الذی تولی...» آمده است که عثمان مال خود را در راه خیر انفاق می کرد و در این راه زیاده روی می نمود عبدالله ابن سعد ابن ابی سرح برادر رضاعیش به او گفت: «اینطور که تو پیش می روی بیم آن هست که مالی برایت نماند» عثمان گفت: «من خطایا و گناهانی دارم، می خواهم با این عمل، رضای خدا را جلب نمایم (و) امید عفو او را دارم» عبدالله گفت: «تو این ماده شتر خود و بارش را به من بده، من همه گناهانت را به عهده می گیریم» عثمان این کار را کرد و چند نفر را شاهد این معامله گرفت و از آن پس دیگر در راه خیر چیزی نداد. بدین مناسبت بود که آیه محل بحث نازل شد.
عده ای دیگر نیز گفته اند که این آیه راجع به ولید ابن مغیره است که نزد رسول خدا (ص) و ابوبکر می آمد و به گفتگوی آن دو گوش می داد و منظور از «اعطاء»، همین گوش دادن است و منظور از جمله «واکدی» این است که ولید عطای خود را ترک کرد. علامه ی طباطبایی در تفسیر المیزان می فرمایند که «ظاهر آیات با این روایت اخیر سازگار نیست»، بنابراین بهتر است قائل شویم که این آیه در مورد عثمان و انفاق او نازل شده.
Sources :
سید محمدحسین طباطبائی- ترجمه تفسیر المیزان- جلد 19
سید هاشم بحرانی- البرهان فی تفسیر القرآن- جلد 5
ابن کثیر- تفسیر القرآن العظیم- جلد 8