حسان بن ثابت (لیلة المبیت)
شعری از حسان درباره علی (ع)
ابوالمظفر سبط ابن جوزی حنفی، در (تذکره) خود ص 115، و گنجی شافعی در ص 55 (کفایه) و ابن طلحه شافعی در ص 20 (مطالب السؤول)، اشعار ذیل را به حسان نسبت می دهند و ابن طلحه، ضمن نقل اشعار گوید: این اشعار از قول حسان منتشر و گوش به گوش و زبان به زبان بازگو شده و اما اشعار عبارتند از:
أنزل الله و الکتاب عزیز *** فی علی و فی الولید قرانا
فتبوأ الولید من ذاک فسقا *** و علی مبوأ إیمانا
لیس من کان مؤمنا عرف الله *** کمن کان فاسقا خوانا
فعلی یلقی لدی الله عزا *** و ولید یلقی هناک هوانا
سوف یجزی الولید خزیا و نارا *** و علی لا شک یجزی جنانا
ترجمه: «خداوند درباره علی و ولید قرآن نازل نمود، علی را مؤمن و ولید را فاسق خواند. هرگز مؤمنی که خدا شناس است با فاسق خائن برابر نیست. علی با عزت و کرامت در پیشگاه خداوند حاضر می شود و ولید با هلاکت و خواری. به زودی ولید در جهنم به جزای اعمال خود می رسد در حالی که علی (ع) بدون شک داخل بهشت می شود.»
ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه ج 2 ص 103 اشعار حسان را نقل کرده و بعد از شعر سوم این ابیات را اضافه دارد:
سوف یدعی الولید بعد قلیل *** و علی إلی الحساب عیانا
فعلی یجزی بذاک جنانا *** و ولید یجزی بذاک هوانا
رب جد لعقبة بن أبان *** لابس فی بلادنا تبانا
ترجمه
ترجمه: «به زودی ولید و علی (ع) به حساب خوانده می شوند. علی به سبب خصلتهای نیکو و ایمانش به بهشت می رود، در حالی که جزای ولید جز خواری و جهنم نیست. در پیشینیان آنان کسانی بودند که در شهرهای ما شلوار کوتاه می پوشیدند» و احمد زکی در (جمهرة الخطب) ج 2 ص 23 این اشعار حسان را از شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید نقل کرده است. در این ابیات اشاره به آیه ای از قرآن شده که: «أ فمن کان مؤمنا کمن کان فاسقا لا یستوون؛ آیا کسی که مؤمن است مانند کسی است که فاسق می باشد نه، مساوی نیستند.» (سجده/ 18) این آیه درباره مشاجره ای که بین علی و ولید بن عقبة بن ابی معیط واقع شد نازل شده است. طبری در ج 21 ص 62 تفسیر خود به سندش از عطاء بن یسار گوید: «بین علی و ولید صحبتی شد ولید گفت: من از تو زبان آورتر، و نیزه ام تیزتر و در عقب نشاندن صف دشمن تواناترم. علی (ع) فرمود: ساکت شو، که فاسقی بیش نیستی و به سبب این مشاجره آیه فوق نازل شد.» و در ج 4 ص 185 (اغانی) و ج 3 ص 470 (تفسیر خازن)، آمده که: «بین علی و ولید منازعه ای واقع شد ولید به علی (ع) گفت: ساکت باش که تو کودکی بیش نیستی و من پیری سالخورده ام، به خدا قسم که نیزه ام از نیزه ات تیزتر و از تو زبان آورتر. دلیرترم و در صف نبرد پر دل تر هستم. علی فرمود ساکت شو، که فاسقی بیش نیستی. و خداوند آیه فوق را بدین مناسبت نازل فرمود.»
واحدی به اسناد خود از طریق ابن عباس در ص 263 کتاب (اسباب النزول) این روایت را به سندهای صحیح نقل نموده و محب الدین طبری در ج 2 ص 206 (الریاض)، از ابن عباس و قتادة از طریق حافظ سلفی و حافظ واحدی؛ و در ص 88 (ذخائرالعقبی) روایت را نقل کند و خوارزمی در ص 188 (مناقب) خود و گنجی در ص 55 (کفایه) و نیشابوری در تفسیر خود ذکر نموده اند و ابن کثیر در ج 3 ص 462 تفسیر خود گوید که: عطاء بن یسار و سدی و جز این دو گویند که: آیه فوق درباره علی ابن ابی طالب و عقبه نازل شده است.
جمال الدین زرندی در (نظم دررالسمطین) حدیث را نقل کرده است. و ابن ابی الحدید در ج 1 ص 394 و ج 2 ص 103 (شرح نهج البلاغة) روایت را نقل و از استاد خود حکایت کند که: نزول این آیه در شأن علی (ع) پیش همه معلوم و قطعی است و خبرش هم مشهور و همگی در نقل آن اتفاق دارند. سیوطی در ج 4 ص 178 (درالمنثور) با بررسی طریق روایت کرده و گفته که: ابوالفرج در (اغانی)، و واحدی، ابن عدی، ابن مردویه، خطیب بغدادی، ابن عساکر، این روایت را از طرق زیادی از ابن عباس روایت نموده اند و ابن اسحاق و ابن جریر از عطاء بن یسار با بررسی طریق روایت نموده است و ابن ابی حاتم از سدی (رض) مانند آن را با بررسی طریق روایت کرده و باز ابن ابی حاتم از عبدالرحمن ابن ابی لیلی (رض) روایت را نقل و ابن مردویه، خطیب، ابن عساکر از ابن عباس نقل کرده اند. حلبی در ج 2 ص 85 کتاب سیره خود روایت فوق را ذکر نموده است.
شعر دیگری از حسان درباره علی (ع)
ابوالمظفر سبط ابن جوزی حنفی اشعار زیر را در ص 10 تذکره خود نقل کرده است:
من ذا بخاتمه تصدق راکعا *** و أسرها فی نفسه إسرارا
من کان بات علی فراش محمد *** و محمد أسری یؤم الغارا
من کان فی القرآن سمی مؤمنا *** فی تسع آیات تلین غزارا
ترجمه: «کیست آنکه در حال رکوع انگشتر خود را به فقیر بخشید و پنهان داشت؟ و چه کسی شب در بستر محمد (ص) خوابید تا محمد شبانه آهنگ غار کند؟ و چه کسی در نه آیه قرآن مؤمن خطاب شده است؟»
در بیت اول اشاره به داستان مشهور می کند، آنجا که حضرت علی (ع) در حال رکوع انگشتر خود را به فقیر بخشید و درباره اش این آیه نازل شد: «إنما ولیکم الله و رسوله و الذین آمنوا الذین یقیمون الصلاة و یؤتون الزکاة و هم راکعون؛ ولى شما تنها خدا و پيامبر اوست و كسانى كه ايمان آورده اند همان كسانى كه نماز برپا مى دارند و در حال ركوع زكات مى دهند.» (مائده/ 55) و شعر دوم اشاره به حدیثی است که امت اسلامی به نقل آن اتفاق دارند که: علی برد سبز رنگ پیامبر خدا (ص) را پوشید و در بستر حضرت خوابید تا او از دست مشرکین فرار کند و خود را فدای پیغمبر نمود و بدین مناسبت این آیه نازل شد: «و من الناس من یشری نفسه ابتغاء مرضات الله؛ از ميان مردم كسى است كه جان خود را براى طلب خشنودى خدا مى فروشد.» (بقره/ 207) و به طوری که در شرح نهج البلاغه ج 3 ص 270 مذکور است، ابوجعفر اسکافی گفته: داستان در بستر رسول اکرم (ص) خوابیدن حضرت علی به تواتر ثابت شده و جز دیوانه یا بی دین آن را انکار نمی کند و همه مفسرین روایت نموده اند که آیه «و من الناس من یشری» تا آخر آیه در شب خوابیدن حضرت علی (ع) جای حضرت رسول (ص) و در باره علی (ع) نازل شده است.
ثعلبی در تفسیرش روایت کند که: چون پیامبر خدا (ص) اراده هجرت به سوی مدینه را فرمود، علی (ع) را در مکه به جای خود گذارد تا دیون پیامبر و ودایعی که خدمت حضرت گذارده بودند رد کند؛ و در شب خروج به سوی غار، در حالی که مشرکین اطراف خانه را گرفته و قصد کشتن حضرت را داشتند، به علی امر فرمود که در بستر او بخوابد، امر کرد: «برد سبز حضرمی مرا به خود بپیچ و در بستر من بخواب، یقین بدان که از ناحیه مشرکین به تو آسیبی نخواهد رسید انشاء الله.» علی (ع) به دستور حضرت عمل کرد و در نتیجه خداوند به جبرئیل و میکائیل وحی فرستاد که: «من بین شما دو، برادری افکندم و عمر یکی از شما دو نفر، طولانی تر از دیگری است اینک کدام یک از شما برادر خود را بر خود مقدم می دارد؟» هر دو طول زندگی را اختیار نمودند، سپس خداوند وحی فرستاد که: «چرا شما مثل علی (ع) نبودید، من بین او و محمد (ص) عقد برادری بستم، در جای پیغمبر خوابید و جان خود را برای فدا نمودن آماده ساخت و او را بر خود مقدم داشت، فرود آئید و او را از دست دشمنان حفظ کنید.» هر دو فرود آمدند، جبرئیل نزد سر حضرت علی (ع) و میکائیل نزد پای او نشستند جبرئیل بانگ زد: «بخ بخ من مثلک یا علی! یباهی الله تبارک و تعالی بک الملائکة؛ مبارک باد! مبارک باد! کیست مانند تو ای علی که خداوند به وجود تو بر ملائکه مباهات می فرماید.» و در حالی که پیامبر خدا، روانه مدینه بود، خداوند این آیه را در شأن علی (ع) نازل فرمود: «و من الناس من یشری نفسه ابتغاء مرضات الله»
لیله المبیت
ابن عباس گوید که این، آیه در حال فرار کردن پیامبر (ص) با ابی بکر از دست مشرکین به سوی غار و خوابیدن حضرت علی در جای او نازل شد. این حدیث ثعلبی را با همه طول و تفصیلش، غزالی در ج 3 ص 238 (احیاء العلوم) نقل کرده است. و گنجی در (کفایة) ص 114 و صفوری در ج 2 ص 209 (نزهة المجالس) از حافظ نسفی روایت نموده، و ابن صباغ مالکی در ص 33 (فصول) خود و سبط ابن جوزی حنفی در ص 12 (تذکره) خود و شبلنجی در ص 86 (نورالابصار) این حدیث را روایت نموده اند. در سه مصدر اخیر چنین آمده که: ابن عباس گوید: أمیر مؤمنان (ع) شعری که در آن شب سروده بود برای من بازگو فرمود که:
وقیت بنفسی خیر من وطی ء الحصا *** و اکرم خلق طاف بالبیت و الحجر
و بت اراعی منهم ما یسوؤنی *** و قد صبرت نفسی علی القتل و الاسر
و بات رسول الله فی الغار آمنا *** و ما زال فی حفظ الاله و فی الستر
ترجمه: «جان خود را برای بهترین شخصی که بر روی زمین پدید آمده، سپر قرار دادم. او گرامی ترین انسانی بود که طواف خانه و حجر نمود. در تمامی شب منتظر بودم که از مشرکین به من آسیبی برسد و خود را برای کشته شدن و اسیری آماده ساخته بودم. رسول خدا در آن شب با ایمنی در غار بسر برد و خداوند او را از دیده ها مخفی داشت و حفظ فرمود.»
داستان لیلة المبیت (شب خوابیدن) در این کتابها آمده است: ج 1 ص 348 مسند احمد، ج 2 ص 99- 100 (تاریخ طبری) و ج 1 ص 312 طبقات ابن سعد، ج 2 ص 29 (تاریخ یعقوبی)، ج 2 ص 291 سیره ابن هشام، ج 3 ص 90 (العقد الفرید) ج 13 ص 191 (تاریخ) خطیب بغدادی، ج 2 ص 42 تاریخ ابن اثیر ج 1 ص 126 تاریخ أبی الفداء، ص 75 (مناقب) خوارزمی، ص 39 (الامتاع) مقریزی، ج 7 ص 338 (تاریخ) ابن کثیر، ج 2 ص 29 (السیرة الحلبیة)
از ابن عباس حدیث صحیحی نقل شده و عده زیادی از حفاظ و راویان موثق حدیث، آن را نقل نموده اند. و همین واقعه به روایتی از امام حسن مجتبی (ع) نقل شده که: «در شب هجرت، أمیرالمؤمنین (ع) جان خود را فدای رسول خدا نمود و شر مشرکین را از سر حضرت برطرف نمود و خداوند هم این آیه را در شأن او نازل فرمود: "و من الناس من یشری نفسه ابتغاء مرضات الله".»
شعر سوم اشاره به نه آیه فرموده که درباره أمیرالمؤمنین (ع) نازل گردیده است، در این آیات مراد از مؤمن حضرت علی (ع) است ولی ما به ده آیه واقف شدیم و نمی دانیم چرا حسان به نه آیه تخصیص داده است. و معاویة بن صعصعه در قصیده ای که نصر بن مزاحم در ص 31 کتاب (صفین) از وی نقل می کند، چنین گوید:
و من نزلت فیه ثلاثون آیة *** تسمیه فیها مؤمنا مخلصا فردا
سوی موجبات جئن فیه و غیرها *** بها اوجب الله الولایة و الودا
ترجمه: «کسی که در سی آیه قرآن مؤمن مخلص نامیده شده، به اضافه فضایل دیگرش، که خداوند به سبب آن همه، ولایت و دوستی او را واجب فرمود.»
Sources :
عبدالحسین امینی نجفی- الغدیر- جلد 3 صفحه 74