کتاب المقنع
از دیگر کتابهای شیخ جلیل القدر صدوق می باشد که به زبان عربی نگاشته شده است و به عنوان مجموعه فقهی- حدیثی محسوب می شود. شیخ صدوق دو کتاب المقنع و الهدایة را به پیروی از کتاب الشرائع پدرش نوشته است وی در مقدمه المقنع می گوید: «این کتاب را کتاب المقنع نامیدم، زیرا هر کس آن را بخواند به آن اکتفا خواهد کرد، و سندهای آن را حذف نمودم»، به همین جهت فقهای متأخر از او، متون این گونه کتاب ها را به عنوان روایت مرسل تلقی می کردند.
کتاب المقنع قبلا چند بار ضمن مجموعه الجوامع الفقهیه و گاهی همراه با کتاب های دیگر چاپ شده بود. و اینک محققان مؤسسه امام هادی (ع) تحقیق عمیق و با ارزشی برآن انجام داده و متن صحیح کتاب را به همراه منابع و مصادر تمام متن کتاب، عرضه کرده اند. این تصحیح بر اساس چند نسخه خطی از کتاب و نیز مقابله با متون اصلی روایات و بعضی از کتاب های مهم فقهی مثل مسالک الافهام تألیف شهید ثانی انجام شده است. پاورقیهای بسیار زیاد کتاب که حدود ⅔ حجم کتاب را به خود اختصاص داده، نشان دهنده تلاش بسیار مصححان آن است.
وجود مقدمه کوتاه ده صفحه ای و دوازده فهرست در پایان کتاب و نیز قیمت ارزان این کتاب از دیگر امتیازات آن است.
معرفی اجمالی نویسنده
ابوجعفر محمدبن علی مشهور به "شیخ صدوق" از بنیانگذاران فقه شیعه و عالم و محدث بزرگ که در قرن چهارم هـ ق، در شهر قم به دنیا آمد. پدر بزرگوارش "علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی" از برجسته ترین علما و فقهاء آن زمان بود. شیخ صدوق دوران کودکی و نوجوانی و جوانی را در دامان علم و فضیلت و زهد و تقوای پدر خود گذراند و از محضر پدرش، کسب علم و دانش کرد و به علت هوش و استعداد فوق العاده اش، قبل از 20 سالگی توانست هزاران حدیث و روایت با سلسله سند آنها را به حافظه خودش بسپارد و به مضامین آنها عمل کند. شیخ صدوق تا سن 23 سالگی در زمان غیبت صغری امام زمان (ع) زندگی کرد و دوران نیابت 2 نفر از نواب اربعه را درک کرد. از طرفی دوران زندگیش با حکومت چند تن از خلفای عباسی یعنی از زمان مقتدر عباسی آمیخته بود. سال 355 هـ ق به بغداد رفت، بزرگان و علما از او استماع حدیث داشتند. طبق فرموده شیخ حر عاملی و بعضی دیگر از اهل فن، نظیر او در کثرت علم و حفظ و ضبط آثار و اخبار اسلامی، دیده نشده است.
تألیفات او تا حدود 300 کتاب و مرجع استنباط احکام و استفاده فقهای بزرگوار و خدمات دینی برجسته او، در احیای آثار ائمه اطهار جای هیچ شک و شبهه ای نیست. شیخ صدوق در بین دانشمندان از نظر وسعت معلومات و کثرت کتب و مصنفات فردی کم نظیر بوده است. بنا به قرائن تاریخی اکثر کتب شیخ صدوق تا قرون پنجم و ششم هجری موجود بوده و در دسترس علماء قرار داشته است. لکن در دوران ما جز تعدادی محدود، کتابی از این کتب باقی نمانده است.
مسأله دیگر در آثار شیخ صدوق ابتکار جالب او در تبویب روایات و موضوع بندی آن است. به طوری که به جز چند کتاب وی که به صورت کتاب جامع حدیث، مانند من لایحضره الفقیه تدوین شده است، بقیه آثار او معمولا با نام موضوعی مزین شده و بیانگر احادیثی است که در آن رشته موجود بوده است. همانند معانی الاخبار، علل الشرایع، خصال، توحید و....
خصائص تألیفات شیخ صدوق (ره)
یکی از خصائص تألیفات شیخ صدوق عربی بودن آنها می باشد. یک علت آن ضعف زبان آن روز بوده است که چندان قدرت و فصاحتی نداشت تا جوابگوی تعبیرات علمی باشد؛ چنانچه پس از هزار سال هم هنوز نمی توان بعضی از اصطلاحات فقهی و فلسفی را به زبان فارسی منتقل نمود و چاره ای جز بیان به لغت عربی نیست مخصوصا آنکه کتب صدوق بیشتر متن روایات بوده وگفته و نظر شخصی کمتر دارد و برای امانت همان بهتر بوده به عربی نگاشته شود منتهی عربی ساده و شیوایی که همه از آن بهره مند می گردند و از پرداختن سجع و قافیه در آن پرهیز شده است.
از دیگر خصائص تألیفات شیخ آن است که در اصول عقاید و معارف پیرامون اصطلاحات عرفانی و فلسفی و کلامی و استدلالات منطقی نگشته و روش ساده و بی پیرایه شریعت و پیغمبر اکرم (ص) و جانشینان (ع) او را که به زبان ساده و برهانها همگانی فهم و استدلالات عقلی آفاق و انفسی بوده به کار بسته است و همانطور که پیشوایان دین در عین آنکه می توانستند مطالب خود را در قالب اینگونه استدلالات و اصطلاحات ریخته و بیان کند و نکردند شیخ هم مسلما از چنین قلمی بهره مند نبوده و عالما و عامدا استدلالات قرآنیه و اخبار ائمه معصومین را کافی دانسته و به کار می بسته است چون برای ادای این گونه تعبیرات برای همگان زبان و قلمی بهتر از آن نمی توان یافت.
این دانشمند بزرگ در اواخر عمر در شهر ری اقامت داشت و در سال 381 هـ ق، در حدود سن 70 سالگی در همان شهر ری، وفات کرد و مزارش در ابن بابویه در نزدیکی مرقد حضرت شاهزاده عبدالعظیم می باشد.
ساختاربندی کتاب:
ابواب الطهاره: شامل 13 باب از جمله:
باب اول آن: باب الوضوء
باب دوم آن: باب السواک وفضله
باب سیزدهم آن: باب الصلاة علی المنافق
ابواب الصلاة: شامل 29 باب از جمله:
باب اول آن: باب مواضع التی تکره الصلاة فیها
باب دهم آن: السهو فی الصلاة
ابواب الزکاة: شامل 16باب از جمله:
باب ششم آن: زکاة الغنم
باب چهاردهم آن: باب تکفین الموتی من الزکاة
باب الخمس
باب الصدقه
ابواب الصوم: شامل 17 باب از جمله:
باب دهم آن: ابواب قضاء شهر رمضان
باب هفدهم آن: باب الفطره
باب الحج
باب ثواب الاعمال
باب النکاح
باب العقیقه
باب المتعه
باب الطلاق
باب المکاسب والتجارات
باب الربا
باب الدین
باب الکفالات
باب اللقطه
باب المزارعه والاجاره
باب القضاء والاحکام
باب الشفعه
باب الایمان والنذور والکفارات
باب الصید والذبائح
ابواب الحدود: شامل 5 باب از جمله:
باب سوم آن: حد السرقه
باب الملاهی
باب العتق والتدبیر والمکاتبه
باب الوصایا
باب المواریث
باب الدیات
باب الدخول فی اعمال السلطان و طلب الحوائج الیه
باب النوادر.
Sources :
ابوجعفر محمدبن علی بن بابویه قمی (شیخ صدوق)- المقنع