اصطلاح شناسی واژه معاد
کلمه معاد در اصطلاح دینی بیان کننده یک باور دینی است. می دانیم که باورهای دینی به طور کلی دو دسته هستند:
الف: باورها و اعتقادات اصلی و زیر بنایی
ب: اعتقادات فرعی و روبنایی؛
عقیده و باوری که معاد عهده دار بیان آن است از دسته اول بوده و در کنار باورهای «توحید» و «نبوت» اصول سه گانه و جدایی ناپذیر ادیان توحیدی را تشکیل می دهند، منظور از این اصول سه گانه به شرح ذیل می باشد:
الف: توحید: یعنی ایمان به آفریدگار و پروردگار یکتای دانای حی قادر متعال برای جهان هستی.
ب: نبوت: ایمان به پیامبران و برگزیدگان الهی که برنامه سعادت بشری را به او اعلام می کنند.
ج: معاد: ایمان به روز واپسین و حیات جاودان انسانها پس از مرگ و جزا و پاداش اعمال آنها. چنانکه در بالا اشاره شد این سه اصل زیربنای فکری و اعتقادی هر دین آسمانی و توحیدی را تشکیل می دهند و انکار هر یک به منزله انکار آن دین است، اسلام نیز که مدعی است آخرین دین آسمانی می باشد از این قاعده مستثنی نیست. به تعبیر دیگر نمی توان فرض کرد دین توحیدی ای باشد که یکی از اصول بالا از آن حذف شده باشد چه اسلام چه دین دیگری.
البته این بدان معنا نیست که در ادیان غیر توحیدی مفهومی ولو مشابه در بعضی وجوه با آنچه در ادیان توحیدی تحت عنوان «معاد» مطرح شده، وجود ندارد ولی باید دانست تلقی این ادیان و فرق مذهبی اساسا با برداشت و تصویری که ادیان آسمانی از مساله معاد ارائه می کنند متفاوت است.
آنچه مسلم است در اصل اعتقاد به چنین واقعه ای در آینده زندگی بشری نه بین متفکران اسلامی اختلافی هست نه بین اسلام و دیگر ادیان آسمانی مثل یهودیت و مسیحیت.
در کیفیت معاد و شرح وقایع آن نیز در کلیات شباهت های بی نظیری بین آنها یافت می شود که نشان از سرچشمه واحد آنها دارد (هر چند بسیاری از ادیان آسمانی از گزند بدخواهان تحریف گر مصون نمانده اند) لیکن در جزئیات وقایع معاد نه تنها در بین ادیان اختلاف وجود دارد بلکه گاهی در یک مساله حتی در بین اندیشمندان یک مذهب نیز اختلاف دیدگاه بوده هر یک برداشتی در آن زمینه ارائه کرده است.
این اختلاف نظرها در مباحثی نظیر تلقی های ادیان و متفکرین نسبت به حقیقت معاد، حقیقت مرگ وقایع پس از مرگ و عالم برزخ، وقایع قیامت، شفاعت، معاد جسمانی و روحانی و مباحثی از این دست بروز کرده و متفکرین را بر آن داشته در این مباحث وارد میدان تحقیق و تفکر شوند و با جمع بندی میان اشارات عقلی و ادله نقلی سعی در برداشتن پرده از حقیقت این واقعه سرنوشت ساز برای حال و آینده بشر کنند.
نکته قابل توجه اینکه معاد به عنوان یک گزاره دینی مورد توجه اندیشمندان فعال در حوزه فلسفه دین نیز قرار گرفته است. این اندیشمندان در صدد هستند صرف نظر از اعتقادات مذهبی شخص خود که می تواند حتی منکر هر دینی هم باشد به بررسی عقلی و خردگرایانه گزاره های دینی پرداخته و آنها را بررسی کنند. (هرچند عملا حوزه فعالیت این دانشمندان به گزاره های دین مسیحیت اختصاص یافته)
ایشان در زمینه معاد نیز به مطالب قابل توجهی دست یافته اند که از جمله تحقیقاتی که در این زمینه کرده اند به عناوین زیر اشاره کرد:
«بررسی حقیقت انسان و اینکه یک موجود کاملا مادی است یا جنبه روحانی هم دارد؟»
و نیز «بررسی روح انسانی» همچنین «تحقیق درباره گزاره های غیر مادی ذهن انسان مثل محبت و خشم، معتقد بودن و....» و دیگر عناوینی که در ضمن آن درباره معاد به تحقیق پرداخته اند و در این مختصر مجال ذکر آن نیست.
Sources :
سید محمدحسین طباطبایی- اصول عقاید و دستورات دینی- جلد 1- 4 صفحه 213- 215
مرتضی مطهری- معاد- صفحه 14