نقش دین در تعدیل غرایز سركش اخلاقی انسان
انسان با غرایز گوناگونى آفریده شده است، غرایزى که با هم در تضاد و نزاع بوده و در عین حال هر یک در بقاى حیات نقش مؤثرى دارند. خودخواهى در انسان که از آن به حب ذات تعبیر مى کنند، از غرایز حیاتى است که اصل وجود آنها ضرورى و طغیانشان بسیار خطرناک است. انسان براى حفظ خویشتن از دو نیروى غضب و شهوت بهره مى گیرد، و به مال و فرزند، عشق مى ورزد، و بر جاه و مقام بوسه مى زند، هر یک از این غرایز در بقاى انسان و ادامه زندگى، نقش مؤثرى دارد، انسان پیراسته از غضب، قوه دفاعى را از دست مى دهد و در نتیجه طعمه درندگان و درنده صفتان مى گردد، و همچنان که انسان پیراسته از شهوت، بقاى نسل را به خطر مى افکند، و یا رهیده از حب مال و فرزند، از کار و فعالیت دست مى کشد، جان خویش و فرزندان را در معرض خطر قرار مى دهد و همچنین است دیگر غرایز که اصل وجود آنها بسیار مفید و سودمند، ولى در صورت طغیان و سرکشى، زیانبار و ویرانگر مى باشند.
در حالى که انسان با این رشته از غرایز مجهز است، یک رشته تمایلات متعالى در او نهفته است که در تلطیف غرایز پیشین کاملا مؤثر مى باشد، جان او با عاطفه و مهر، عفت و پاکى، عدالت و دادگرى، کرامت و ایثار، خمیر گردیده و در روح و روان او تمایلات و کششهاى ضد غرایز نخست پدید مى آورد. نقش دین که بیانگر رابطه ى او با اخلاق هستیم، این است که غرایز متضاد و خواسته هاى درونى او به سوى کمال رهبرى مى کند به گونه اى که انسان از تمام خواسته هاى درونى به صورت زیبا بهره بگیرد، در حالى که نه سعادت او لطمه ببیند، و نه انسانیت او با خطر روبرو شود. بخش مهمى از دستورات اجتماعى آیین اسلام مربوط به موضوع رهبرى تمایلات درونى است که برخى از آنها عبارتند از:
1- در اعمال غریزه ى خشم، دفاع از جان و مال را لازم دانسته و کشته شدن در این طریق را شهید نامیده و در عین حال خونریزى بى هدف و تعدى فراتر از حد لزوم را ممنوع اعلام کرده و مى فرماید: «فمن آعتدى علیکم فآعتدوا علیه بمثل ما آعتدى علیکم وآتقوا الله وآعلموا ان الله مع المتقین؛ اگر کسى بر شما تعدى کرد، به عنوان مجازات به همان اندازه بر او تعدى کنید و از زیاده روى در انتقام بپرهیزید خدا با پرهیزگاران است» (بقره/ ۱۹۴).
2- اعمال غریزه جنسى، مایه بقاى انسان است، از این جهت در تعدیل این غریزه کوشیده است که اعمال آن از طریق زناشویى صورت بگیرد، و فرموده است: «النکاح سنتى ومن اعرض عن سنتى فلیس منى؛ ازدواج از سنت هاى من است کسى که از سنت من روگردان گردید، از من نیست» (وسائل الشیعه، ج ۱۴). و در نتیجه از دو چیز که نقطه مقابل آن است جلوگیرى نموده است:
الف) رهبانیت و عزب گرایى
ب) زنا و روسپى گرى
درباره انحراف نخست فرموده است: «لا رهبانیة فى الاسلام»، و نیز کردار راهب و راهبه ها را، بدعتى در آیین مسیح اعلام نموده است و فرمود: «ورهبانیة ابتدعوها ما کتبناها علیهم؛ تجردگرایى که از جانب خود ابداع کرده و ما بر آنها ننوشته بودیم» (حدید/ ۲۷). و در مورد انحراف دوم مى فرماید: «ولا تقربوا الزنى انه کان فاحشة وساء سبیلا؛ به زنا نزدیک نشوید، بسیار زشت و راه بدى است» (اسراء/ ۳۲).
3- علاقه به مال از نظر اسلام یک امر غریزى است و ریشه در وجود انسان دارد و در این مکتب، کار و کسب و فعالیت سالم پاداش بزرگ دارد و ثروت حلالى که انسان پس از خود، به جاى گذارد، نام خیر دارد چنان که مى فرماید: «كُتِبَ عَلَيْكُمْ إِذَا حَضَرَ أَحَدَكُمُ الْمَوْتُ إِن تَرَكَ خَيْرًا الْوَصِيَّةُ لِلْوَالِدَيْنِ وَالأقْرَبِينَ بِالْمَعْرُوفِ حَقًّا عَلَى الْمُتَّقِينَ؛ بر شما مقرر شده است كه چون يكى از شما را مرگ فرا رسد اگر مالى بر جاى گذارد براى پدر و مادر و خويشاوندان [خود] به طور پسنديده وصيت كند [اين كار] حقى است بر پرهيزگاران» (بقره/ ۱۸۰)، در عین حال از دنیاپرستى، و دنیاگرایى که ثروت از مسیر وسیله، بیرون رفته و به صورت هدف درآید، جلوگیرى کرده است، و دنیاخواهى را اساس هر کار خطا و زشت دانسته است چنان که پیامبر اکرم (ص) مى فرماید: «حب الدنیا راس کل خطیئة؛ محبت دنیا سر تمام خطاهاست».
انسان و جامعه در حال رشد و حرکت در سایه تعدیل این غرایز به کمال مى رسد و اگر جامعه بشرى دچار فساد و بدبختى مى گردد، معلول طغیان این غرایز است.
مطالعه کتابهاى فقهى و اخلاقى و حدیثى در مسایل مربوط به اخلاق و غرایز نفسانى این حقیقت را کاملا روشن مى سازد.
Sources :
جعفر سبحانى- مجله كلام اسلامی شماره ۳۱- مقاله رابطه دین و اخلاق