رسالت و انذار همیشگی قرآن و پیامبر گرامی
آیه ی ابتدایی سوره ی فرقان، آشکارا می رساند که هدف از نازل شدن قرآن بر پیامبر گرامی (ص) این است که قرآن یا خود پیامبر، نذیر و بیم رسان همه ی مردم از روز نزول قرآن تا روز قیامت باشد؛ «تبارک الذى نزل الفرقان على عبده لیکون للعلمین نذیرا؛ پرخیر و پاینده است آن [خدایى] که بر بنده ى خود [کتاب] جدا کننده ى حق و باطل را نازل کرد تا براى جهانیان هشدار دهنده باشد.» (فرقان/ 1)
راغب اصفهانی در فرهنگ خود بحث گسترده ای درباره ی لفظ «عالم» نموده است و پس از بررسی های زیاد می گوید: مجموع جهان آفرینش را «عالم» می گویند، وعلت اینکه این لفظ به صورت جمع در آمده است، این است که هر نوعی از انواع جهان برای خود عالمی است چنانکه می گویند: عالم خاک، عالم انسان، عالم حیوان. و اما جهت اینکه به صورتی جمع بسته شده است که معمولا الفاظی را به آن صورت جمع می بندند که مفرد آن فقط بر عاقل گفته می شود، این است که عالم انسان جزء این عالم ها است و چون انسان از «ذوی العقول» است، از باب غلبه عاقل بر غیر عاقل، جمعی که مناسب با انسان است آورده اند. بعضی گفته اند علت چنین جمع بستن این است که منظور از «عالمین» فقط فرشتگان و جن و انس می باشد و این هر سه از «ذوی العقول» هستند از این جهت به صورتی جمع بسته شده است که «ذوی العقول» را به آن صورت جمع می بندد.
امام صادق (ع) فرموده است که منظور از «عالمین» انسانها هستند و خداوند هر انسانی را عالمی جدا به حساب آورده است و نیز آن حضرت فرموده است: «عالم دو عالم است، عالم بزرگ که منظور جهان خلقت است و عالم کوچک که منظور انسان است زیرا نقشه ی خلقت انسان با نقشه ی خلقت جهان شباهت دارد.»
زمخشری در ذیل آیه ی «الحمد لله رب العالمین؛ سپاس خدا را که پروردگار جهانیان است.» (حمد/ 1) می نویسد: «منظور از عالم، فرشتگان و جن و انس می باشد و بعضی گفته اند که منظور همه مخلوقات خدا است که به وسیله ی آن، علم به وجود آفریدگار جهان حاصل می شود و این که به صورت جمع گفته شده است برای این است که همه ی افراد آن را شامل گردد. نتیجه این که خواه «عالمین» در آیات دیگر قرآن مجید به معنای انسانها باشد یا به معنای انسانها و جن ها و فرشتگان یا به معنای همه جهان خلقت، در آیه مورد بحث حتما منظور، انسانها و مطلق صاحبان عقل می باشد، البته صاحبان عقلهایی که مکلف باشند یعنی از طرف خدا موظف باشند که از روی اختیار کارهایی را انجام بدهند. زیرا کلمه ی «نذیر» که در آیه ی مورد بحث وجود دارد بزرگترین دلیل براین که منظور از «عالمین» در این آیه کسانی هستند که قابل بیم و انذار باشند و آنها فقط صاحبان عقل و کسانی که به تکالیف الهی مکلف هستند، می باشند.»
بنابراین، از این آیه به خوبی استفاده می شود که رسالت و انذار قرآن و پیامبر گرامی (ص) مربوط به همه ی زمانها و همه ی مردم است و اختصاص به زمان و مردمی معین ندارد، زیرا آیه به طور طلق و بدون قید و شرط می گوید: قرآن یا پیامبر را برای آن فرستادیم تا نذیر و بیم دهنده همه ی انسانها باشد، هرگز آن را به زمان و مکان خاصی محدود نساخته است.
پاسخ به یک سؤال: ممکن است گفته شود که چون در برخی از آیات و نیز در استعمالات عرب کلمه «عالمین» به معنای «جمعیت زیادی از انسانها» به کار می رود، پس به طور جزم و قطع نمی توان گفت منظور همان «جمعیت زیاد» باشد یعنی خدای متعال قرآن را فرستاد تا بیم دهنده ی جمعیتهای زیادی باشد و این غیر آن است که بگوییم بیم دهنده مردم تا روز رستاخیز باشد! پاسخ این گفتار این است که «عالمین» در عرف عرب و اصطلاح قرآن مجید درسه معنا استعمال می شود:
1- تمام مخلوقات خدا، مانند: «قال فرعون و ما رب العالمین* قال رب السموات و الأرض و ما بینهما إن کنتم موقنین؛ فرعون گفت: پروردگار «عالمین» کیست؟ موسی جواب داد: پروردگار آسمانها و زمین و هر آنچه ما بین زمین و آسمان است اگر اهل یقین هستید».(شعراء/ 23- 24)
2- مخلوقاتی که دارای عقل و شعور هستند یعنی فرشته و انسان و جن مانند: «وما الله یرید ظلما للعالمین؛ خدا برای جهانیان ستمی نمی خواهد.» (آل عمران/ 108)
3- انسانها، مانند: «أ تأتون الذکران من العالمین؛ چرا شما از انسانها به مردها رو می کنید و از سنت طبیعی و مشروع که ازدواج با زنها است، استفاده نمی کنید؟» (شعراء/ 165)
بنابراین اگر «عالمین» در غیر این سه معنا یعنی به معنای جمعیت زیاد استعمال شود، احتیاج به قرینه دارد چون در آیه ی مورد بحث قرینه ای وجود ندارد احتمال این که منظور از عالمین جمعیت زیادی از انسانها باشد، بی جهت خواهد بود.
زمخشری در ذیل آیه ی «یا بنی إسرائیل اذکروا نعمتی التی أنعمت علیکم و أنی فضلتکم على العالمین؛ اى بنى اسرائیل! نعمتم را که بر شما ارزانى داشتم و شما را بر جهانیان (مردم زمانه) برترى دادم به یاد آرید.» (بقره/ 47) می گوید: «عالمین به معنای جمعیت زیاد است.» گفتار زمخشری از جهاتی درست نیست زیرا:
اولا: با گفتار ابن عباس که می گوید: «مراد از عالمین در این آیه همه ی انسانهای موجود در آن عصر بوده اند.» موافق نیست.
ثانیا: اگر گفتار زمخشری و یا نظر ابن عباس را در آیه فوق بپذیریم، به قرینه ی آیه ی دیگری است که می گوید: امت اسلامی بر همه ی امتها فضیلت و برتری دارند. «کنتم خیر أمة أخرجت للناس تأمرون بالمعروف و تنهون عن المنکر و تؤمنون بالله؛ شما بهترین امتى هستید که براى مردم پدیدار شده اید که به کار پسندیده فرمان مى دهید و از کار ناپسند باز مى دارید و به خدا ایمان دارید.» (آل عمران/ 110) ازاین آیه استفاده می شود که امت اسلامی بر همه ی امتها برتری دارند، این آیه قرینه می شود که بنی اسرائیل بر مردم زمان خود یا بر انبوهی از مردم، فضیلت و برتری داشته اند نه بر همه ی مردم جهان تا روز قیامت که شامل امت اسلامی هم بشود.
شبیه آیه ی مورد بحث آیه ی دیگری است در سوره ی آل عمران که درباره ی حضرت مریم می گوید: «إن الله اصطفیک و طهرک و اصطفیک علی نساء العالمین؛ ای مریم خدا تو را برگزیده و پاک گردانیده و بر زنان زمانه ی خود برتری داده است.» (آل عمران/ 42)
در تفسیر این آیه گفته اند منظور برتری مریم بر زنان زمان خود می باشد، به دلیل اینکه در روایات زیادی از رسول اکرم (ص) نقل شده است که فاطمه زهرا بر همه ی زنان جهان برتری دارد.
عایشه می گوید: رسول اکرم (ص) در روزهای آخر عمر خویش به فاطمه زهرا (ع) گفت: «آیا نمی خواهی (راضی نیستی) که سیده و سرور همه زنهای با ایمان باشی؟»
خلاصه اگر در این دو آیه، از «عالمین» انبوهی از انسانها اراده شده است نه همه ی انسانها، به خاطر قرینه ی خارجی و دلیل دیگری است که این معنا را اثبات می کند و اگر قرینه و دلیل دیگری نبود، معنای «عالمین» در این دو آیه هم همان جهانیان و همه ی انسانهای است و چون، چنین قرینه ای در آیه ی مورد بحث وجود ندارد باید گفت مقصود همان معنای اولی و ظاهری آن است یعنی معنای آیه این است: بزرگ است خدایی که قرآن را بر پیامبرش نازل کرد تا به وسیله ی قرآن همه ی انسانها را انذار نماید، در این صورت رسالت و پیامبری او برای همه ی انسانها تا روز قیامت ادامه خواهد داشت.
Sources :
جعفر سبحانی- منشور جاوید- جلد 6 صفحه 326