تاریخ علم شیمی در تمدن اسلامی
ویل دورانت می نویسد:
«علم شیمی تقریبا از ابتکارات مسلمانان است، زیرا مشاهده دقیق و تجزیه علمی و ثبت نتایج را آن ها وارد میدان علم کردند. آنان بسیاری از مواد تجزیه نموده، مواد قلیایی و اسیدی را شناختند و درباره صدها داروی طبی تحقیق کردند. هم چنین، صدها داروی تازه ساختند و از فرضیه تبدیل فلزات به طلا، به شیمی واقعی دست یافتند. بدین ترتیب، در اروپا علم شیمی توسط ترجمه کتب مسلمانان پیشرفت کرد.»
به گفته جرجی زیدان:
«شکی نیست که بسیاری از ترکیبات شیمیایی را مسلمین با تجربیات و عملیات خویش کشف کرده و علم جدید شیمی را پایه گذاری نمودند. دانشمندان اروپایی اعتراف نموده اند که اسید نیتریک، اسید سولفوریک، اسید نیترو، هیدروکلریک، پتاس، جوهر نشادر، کلرید سولفورید، تیزاب پتاس، ساج سبز، الکل و زرنیخ را اولین بار شیمی دانان مسلمان کشف کردند.»
در این میان، گوستاولوبون یادآوری می کند:
«مسلمانان موادی را کشف کردند که مورد نیاز صنعت و شیمی آن زمان بود. پایه فکری آن ها در این زمینه ها بسیار وسیع بوده است. معروف این است که پایه گذار علم شیمی لاوازیه است، ولی باید توجه کرد: این مسلمانان بودند که آزمایشگاه های شیمی وکشف های شیمیایی خود، پایه گذار علم شیمی بوده اند. چه، جابربن حیان اولین کسی بود که اعمال تقطیر، تبخیر، تبلور، انحلال، تجزیه، ترکیب و... را بیان کرد و موادی مثل جوهر شوره، تیزاب سلطانی، نشادر، جیوه قرمز، گازها و....را ساخت و به لحاظ علمی مورد معرفی قرار داد.»
ایزاک آسیموف درباره جابربن حیان می گوید:
«جابربن حیان یکی از بزرگترین شیمی دانان و کیمیاگرانی بود که علم شیمی و کیمیاگری را به مقدرای زیاد بسط داده و درپیشرفت آن، کوشش فراوانی کرده است. کار عمده جابربن حیان این بود که اصل عناصر اربعه یونانی را تغییر داد. او می گفت از آن عناصر، فقط دو جوهر به وجود می آید: گوگرد و جیوه. اولی مظهر احتراق بوده و دومی مظهر خواص فلزی است. از نظر جابر، از ترکیب این دو نوع فلز، با نسبت های مختلف می توان هر نوع فلزی را ساخت. او معتقد بود که این عمل یعمی تبدیل عنصری به عنصر دیگر با وساطت یک جوهر اسرار آمیز انجام می گیرد. وی نام این جوهر را اکسیر نهاده بود. جابربن حیان شیمی دان اهل آزمایش بود و مدت زیادی از عمر خود را در تجزیه و ترکیب و تحلیل مواد گوناگون صرف کرد، تا به آن حد که می توان او را اولین دانشمند اسلامی دانست که علم شیمی را برپایة آزمایش بنا نهاده است. صحت و دقت او درتحقیقات و آزمایش های شیمیایی فوق العاده جالب است. او کلرور آمونیوم (نشادر)، را می شناخت و به چگونگی ساختن سفید آب سرب واقف بود. وی بود که موفق به تهیة اسید نیتریک ضعیف شد و از تقطیر سرکه، اسید اسیتیک قوی تهیه کرد. علاوه بر این، در باب رنگ ها نیز تحقیقات جالبی کرد و روشی هم برای تصفیه و استخراج فلزات عرضه داشت.»
ماکس میرهوف نیز از مقام جابربن حیان در دانش شیمی، داد سخن داده و اظهار می دارد:
«جابربن حیان در تمام دنیا به پدر کیمیای (شیمی)، عرف معروف است و حدود یک صد جلد کتاب درباره شیمی نوشته که نفوذ آن ها در تاریخ کیمیا و شیمی اروپا، آشکار است. او راجع به تصفیه تقطیر، تبخیر، ذوب و تبلور و.. مطالب مبسوطی نگاشته و به طرز تهیه بعضی از مواد شیمیایی را مثل: سولفور دو مرکوری، اکسید دوار سینک، اکسید جیوه و تیزاب سلطانی بیان نموده و طریق به دست آوردن زاج ها، گوگرد و نشادر را نیز نشان داده است. کتاب ترکیبات شیمیایی او به وسیلة روبرت وکتب دیگرش به وسیله ریچارد راسل، به ز بان های اروپایی ترجمه شد.»
از جابرین حیان که بگذریم، زکریای زاری نیز یکی دیگر از شیمی دانان بزرگ اسلامی است که موفق به ساخت گوگرد شد و از راه تقطیر مواد نشاسته دار و مواد قندی تخمیر شده، به الکل دست یافت. کتب متعدد او در علم شیمی، به زبان های اروپایی ترجمه شده و تا مدت ها در اروپا تدریس می شد. رازی اکتشافات بس ارزشمندی درشیمی نظری انجام داد. درآن زمان، خوش و دیگران از ارزش فوق العاده آن کارها اطلاع دقیقی نداشتند. ارزش فوق العاده کارهای وی که بعدها معلوم شد، موجب شهرت جهانی او گردید و او به عنوان یک شیمی دان تراز اول مورد توجه قرار گرفت. مهم ترین کار او بنیانگذاری طبقه بندی مواد شیمیایی و تحقیق درباره پیدا کردن وزن مخصوص اجسام، با استفاده از ترازوی آبی می باشد.
جرج سارتن دوره حضور فیزیکی رازی را به «عصر رازی» موصوف نموده و در دفاع از کار خود می گوید:
«از آن روز تصمیم گرفتم این عصر را به نام رازی بنامم که در اعصار متمادی هم درشرق و هم در غرب می توان تأثیر مساهی او، در مساعی بشریت پیگیری کرد.» تألیفات مهم او عبارتند از: 1- خواص الاشیاء 2- اثقال الادویه المرکبه 3- صنعت کیمیا 4- الاسرار (رازهای صنعت کیمیا). خلاصه این که: او علم شیمی را طبقه بندی کرد و از فرآیندهای شیمیایی مثل: تقطیر، تکلیس، وتبلور به صورت علمی نام برد. ابزارهای شیمیایی مثل: قرع، انــبیق و بوتة آزمایشگاهی مورد استفاده مکرر او بوده است.
ابوریحان بیرونی نیز در دانش شیمی صاحب مرتبه شمرده می شود. وی با ترازویی خاص که ساخته بود، توانست وزن مخصوص بسیاری از فلزات را اندازه گیری کند، به طوری که نتایج او فقط چند درصد با نتایج امروزی اختلاف نشان می دهد.
وزن مخصوص بعضی از فلزات توسط ابوریحان بیرونی و مقایسه آن با ارزش های جدید
ماده- ارزش قدیم بیرونی- ارزش جدید علمی
طلا- 26/19 - 26/19
جیوه -74/13 -56/13
مس- 92/8 -85/8
برنج- 67/8 -40/8
اما فارابی. او غیرازفلسفه و ریاضیات و علوم طبیعی، در کیمیا نیز صاحب نظر بوده است. وی درباره کیمیا و استحاله عناصر، با جابرین حیان و رازی هم عقیده بود. کتاب مهم او دراین زمینه رساله فی وجوب صناعه الکیمیا می باشد.
ابن سینا نیز تا آن جا که علم شیمی با دارو سای رابطه دارد، اطلاعات خوبی در مورد علم کیمیا و شیمی داشته است. او در کتاب شفا، قسمتی را به معدنیات اختصاص داد، که به لاتین ترجمه شده و سال های متمادی مورد مطالعة دانش پژوهان بوده است. وی چندین کتاب دیگر نیز در خصوص علم شیمی و معدنیات نوشته است.
در یک کلام، جان برنال تصریح کرده است:
«تجارب و آزمایش ها، تنها هنگامی به کسوت علم در می آیند که آن ها را با هم ترکیب کرده، به صورت یک مفهوم کلی و یا برحسب چند اصل کلی ارائه دهیم. مسلمانان همین کار را کردند. که الحق ادعای آنان را در این که بنیانگذار شیمی هستند، توجیه می نماید.»
اطباء اسلامی، عطاران، و متخصصان ذوب فلز مسلمان، در رشته شیمی به پیشرفت هایی نایل شدند که سهم بزرگ آنان را درترقی عمومی علم، مشخص می نماید.» او یادآوری می کند:
«در واقع، هنگامی که تولید فرآورده های شیمیایی، مانند سودا، زاج سفید، زاج سبز، شوره و نمک های دیگر که برای اولین بار درصنایع شمیایی بلاد اسلامی به طور محلی حاصل شده و سپس برای صادرات به کشورهای بیگانه، در مقیاسی وسیع تر تولید شدند ودر صنایع سنگین و بافندگی درسرتاسر دنیا مورد استفاده قرار گرفتند، گام اول درجهت ایجاد علم شیمی جدید برداشته شد.» هم چنین، اظهار داشته است:
«دستگاه تقطیر که کلید عمومی ترقی شیمی به شمار می رود، قبلا به صورت های ابتدایی قرع و انبیق وجود داشت، لکن شیمی دانان مسلمان به میزان زیادی آن را بهبود بخشیده و آن را در مقیاسی وسیع برای استخراج عطر مورد استفاده قرار دادند.»
اسامی تعدادی از شیمی دانان در تمدن اسلامی
1-محمد بن اصیل تعمیمی 8-ابن وحشیه کلدانی
2-ابوالحاکم محمد بن عبدالملک خوارزمی 9-ابن امیل
3-علی بن موسی بن علی انصاری 10-صالحی خوارزمی
4-ابوالعباس احمد بن علی بونی 11-طغرایی
5-ابو محمد عبدالله مالقی 12-احمد بن کلدانی
6-خالد بن زید 13-حبیش تفلیسی
7-ابوالقاسم عراقی 14-شهریار بهمنیار پارسی
Sources :
علامه محمدتقی جعفری- علم و دین در حیات معقول- صفحه 175-170