بیمارستان در تمدن اسلامی
مسلمانان، سازمان بیمارستان را از ایرانیان و نیز از رومیان شرقی اقتباس کردند. بیمارستان جندی شاپور درنزدیکی اهواز کنونی پیش از اسلام، سازمان پزشکی مهمی بود که علاوه بر مداوای بیماران، علوم پزشکی نیز به صورت وسیعی در آن تدریس می شد. در واقع، این مجموعه، متشکل بود از بیمارستان و دانشکده پزشکی و حلقه اتصال عمده ای که از طریق آن، پزشکی یونانی، اسکندرانی، هندی و ایرانی به جهان اسلام انتقال یافت. پیش از این، بیزانسی ها (رومیان شرقی)، درایالات شرقی هم چون سوریه بیمارستان هایی تأسیس کرده بودند که دانش های آن نیز به تدریج وارد جهان اسلام شد و اندک بعد، جزئی از سازمان های پزشکی اسلامی محسوب گردید. مسلمانان با استفاده از این سازمان ها، به زودی بیمارستان هایی را نیز خود تأسیس کردند. با آن که گفته اند در قرن اول هجری، نخستین بیمارستان را ولیدبن عبدالملک ایجاد کرد، ولی درست این است که اولین بیمارستان واقعی با همه لوازم آن، به مقتضای روز، در قرن دوم هجری توسط هارون الرشید در بغداد تأسیس شد که طی آن، پزشک معروف جبرئیل بن بختیشوع را از جندی شاپور فرا خوانده و به ریاست آن گماشتند. همین بیمارستان بود که بعدها محور فعالیت و مرکز طلوع پزشکی اسلامی شد. ریاست این بیمارستان بعد ها بر عهده پزشک نامداری چون یوحنابن ماسویه گذاشته شد و بیمارستان بغداد، نمونه ای برای تأسیس بیمارستان های دیگری شد که مهم ترین آن ها بیمارستان عضدی، ساخته شده به فرمان عضدالدوله دیلمی در قرن چهارم هجری می باشد. در شهرهای دیگر اسلامی نیز بیمارستان هایی دایر شد، هم چون بیمارستان ری، که محمدبن زکریای رازی پیش از مسافرت به بغداد، ریاست آن را به عهده گرفته بود.
بیمارستان بزرگ دیگری نیز در قرن ششم هجری توسط نورالدین زنگی در دمشق تأسیس شد. گفته اند هزینه این بیمارستان از محل فدیه ای که مسلمانان در قبال آزاد کردن یکی از شاهان فرانکی اسیر شده دریافت می کردند، تأمین می شد. بیمارستان دیگری نیز در حلب ساخته شد. اندکی پس از آن، صلاح الدین ایوبی بیمارستان ناصری را در قاهره بنا کرد. از آن زمان به بعد، تا مدت چندین قرن، میان مراکز پزشکی سوریه و مصر ارتباط های نزدیکی برقرار بود. اما مهم ترین بیمارستان مصر، بیمارستان منصوری بود که در قرن هفتم هجری توسط منصور قلاوون (سلطان قلاوون)، در کاخ قدیمی فاطمیان تأسیس شد. در این بیمارستان، چند هزار بیمار می توانستند بستری شوند و برای بیماری های گوناگون، قسمت های خاصی و برای زنان و مردان، بخش های جداگانه وجود داشت.
در دوره اسلامی، بیمارستان های متحرک نیز وجود داشتند که در لشکرکشی ها در اختیار سپاهیان قرار داشتند. این بیمارستان ها به کلیه وسایل و تجهیزات، مثل دارو، چادر، اطباء مورد نیاز و وسایل حمل و نقل مجهز بودند. جالب این که عزیزالدین (در قرن پنجم هجری)، در مقررات این بیمارستان های سیار، این نکته را نیز گنجاند که، اسراء و سربازان زخمی دشمن نیز باید به طور مساوی درست مثل سربازان خودی، از این تسهیلات طبی استفاده کرده و معالجه شوند.
علی بن عیسی به سنان بن ثابت دستور داد: بر تو واجب است به دهکده هایی که به من اصلاع داده اند در چنگال بیماری گرفتار شده اند، بروی و پزشک و داروی کافی با خود داشته باشی و آن ها را معالجه کنی و به اهالی روستا دستور بده که تا ریشه کن نشدن بیماری از محل های خود خارج نشوند. در دوره اسلامی، ابزار کار اطباء جهت احتیاط بیش تر مورد بررسی قرار می گرفت و حتی برای اطمینان خاطر از صحت کار آن ابزار در موقع عمل، بر آن نظارت می شد. هم چنین، بر تهیه دارو و ارائه آن و فروش مواد غذایی، مثل گوشت و لبنیات نیز نظارت هایی اعمال می گشت. ضمنا درباره آب آشامیدنی و شیر که سر منشأ بسیاری از بیماری های بودند، دقیق ترین و در عین حال مهم ترین قوانین بهداشتی و پزشکی وضع شده بود، و خلافکاران طبق قانون مواخذه می شدند. در دوره عباسیان، تعداد بیمارستان ها بسیار زیاد شد، به خصوص در جاهای مثل بغداد، بصره، کوفه و ری. گفته اند که هارون الرشید (وفات 193 هجری)، در این امر کوشا بود. در قرن چهارم هجری نیز، برمکیان، المقتدر عباسی، معزالدوله بویه و عضدالله در این امر کوشش می کردند. دراین زمان، در مصر نیز بیمارستان های زیادی ساخته شد.
زیگرید هونکه می نویسد: پزشکان بیمارستان های اسلامی، ضمن معالجه بیماران سر پایی با وسایل معالجاتی متحرک، برای معالجه بیماران به منزل آن ها می رفتند و بیمارستان های ارتشی نیز در دوره اسلامی وجود داشت. در سالن ورودی هر بیمارستان، قفسه ای از کتب جدید پزشکی برای مطالعه و استفاده وجود داشت. معالجات مجانی بود و همه مردم چه غنی و چه فقیر از هر مذهبی که بودند، معالجه می شدند. نه تنها اقامت در بیمارستان و استفاده از خوراک و دارو مجانی بود، بلکه پس از مرخص شدن از بیمارستان، لباس نو و پول نیز برای تأمین مخارج یک ماه به بیماران پرداخت می شد. بیمارستان های بزرگ اسلامی، در واقع، نقش مدرسه عالی پزشکی را نیز به عهده داشتند. پزشکان و دانشجویان پزشکی در کنار بیماران، می توانستند تئوری را همیشه با عینیات و تجربه ها مقایسه کنند. پزشک با کار پزشکی، می توانست بیاموزد و مشکلات و راه علاج بیماری را پیدا کند. هنگام جراحی، مثل جراحی های مدرن اروپای امروزی، پزشک بیهوشی و پزشکی که متوجه نبض بیمار باشد، نیز وجود داشت. در بیمارستان های اسلامی، هر بیمار پرونده ای برای ثبت معاینه، نظریه پزشک، دستورات پزشک، تغییرات بیماری و تأثیر آن ها داشت. پزشکان اروپایی، از این پرونده ها صدها سال به عنوان کتب علمی استفاده می کردند. فقط در بغداد، 50 بیمارستان و 860 پزشک، و در قاهره حدود 1400 حمام وجود داشت.
ویل دورانتنیز می نویسد: سلطان قلاوون در سال 684 هجری، بیمارستان منصوری را در قاهره ساخت. درمحوطه این بیمارستان، حوض ها وجوی های آب و هوای خنک قرار داشت. برای بیماران، بخش های مختلفی به وجود آورده بودند، از جمله چند آزمایشگاه، یک داروخانه عمومی، کلینیک های کمک اولیه، چند آشپزخانه، حمام، کتابخانه، نمازخانه و یک سان سخنرانی. برای بیماران روانی. مناظر دل انگیزی با آب و فواره و گل فراهم شده بود. تمام بیماران از غنی و فقیر، آزاده و برده، به طور مجانی معالجه می شدند. به بیمارانی که باید در منزل استراحت کنند، به اندازه کافی پول پرداخت می شد. تا مجبور نشوند فورا به کار بپردازند. بیمارانی که به بی خوابی مبتلا بوند، به موسیقی و قصه گویی گوش می دادند. برای مراقبت از دیوانگان نیز تیمارستان ساخته شده بود.
جرجی زیدان می نویسد: بیمارستان های اسلامی، در کمال نظم و ترتیب اداره می شد و همه بیماران تحت معالجه قرار می گرفتند. آن ها حتی بیمارستان های سیار نیز داشتند. رشته هایی چون طب و داروسازی نیز در بیمارستان ها تدریس می شد.
گوستاولوبون می گوید: بیمارستان اسلامی، موافق با اصول حفظ سلامتی و بهداشتی بوده و از بیمارستان های امروزی اروپا بوده است.
تعدادی از بیمارستان اسلامی
1-بیمارستان ری 8- بیمارستان زرند 15- بیمارستان اصفهان
2- بیمارستان نیشابور 9- بیمارستان مرد 16- بیمارستان رشید
3- بیمارستان برامکه 10- بیمارستان بدر 17- بیمارستان سیده
4- بیمارستان عیسی بن جراح 11- بیمارستان مقتدری 18- بیمارستان عضدی
5- بیمارستان معزالدوله دیلمی 12- بیمارستان واسط 19- بیمارستان فارقی
6- بیمارستان محمدبن علی بن خلق 13- بیمارستان باب محول 20- بیمارستان موصل
7- بیمارستان رقه 14- بیمارستان حران 21- بیمارستان منصوری
Sources :
علامه محمدتقی جعفری- علم و دین در حیات معقول- صفحه 200-196