فیزیولوژی، پاتولوژی و ارتوپدی در تمدن اسلامی
در تألیفات اسلامی، از این موضوع ها، معمولا اجزاء مختلف بدن به خصوص استخوان ها، اعصاب و ماهیچه ها توصیف هایی به عمل آمده و تعداد آن ها بیان شده است. پزشکان مسلمان تعداد استخوان ها را عموما 248 عدد می دانستند و بعضی از آن ها را به صورتی بسیار عالی توصیف می کردند. ایشان اعصاب را عموما بسیار دقیق و درست شرح می دادند، ولی به نظر می رسد تشریح و وظایف الاعضای ماهیچه ها (عضلات)، ناقص و اندک بوده است. آن ها به رابطة میان اندام ها اهمیت فراوان داده و بعضی را «رئیس» و بعضی دیگر را «خادم» می دانستند؛ مثلا شش نسبت به قلب، خادم بود و قلب سرور و رئیس شش محسوب می شد. علاوه برآن، بعضی اندام ها را بخشنده تصور می کردند و بعضی را گیرنده و بعضی را نه بخشنده و نه گیرنده. روی هم رفته، آن چه بیش تر مورد توجه مسلمانان بود، طرز کار کلی بدن و روابط دو جانبه میان اندام ها در وحدت کلی بدن بود.
نام کتاب پر اهمیت سید زین الدین اسماعیل جرجانی، متولد میان سال های 1066 تا 1077 میلادی، ذخیره خوارزمشاهی است. این کتاب قطور که به اندازه «قانون» ابن سینا می باشد، در اصل از 9 کتاب تشکیل شده است.
ادوارد براون آن ها را در کتاب خود «طب اسلامی» فهرست این کتاب را به صورت زیر خلاصه کرده است:
*کتاب اول، مشتمل برشش مقاله و77 فصل درباره فیزیولوژی.
*کتاب دوم، مشتمل بر نه مقاله و 151 فصل درباره پاتولوژی عمومی و بحث مجدد درباره فیزیولوژی کودکان.
*کتاب سوم، مشتمل بر چهارده مقاله و 304 فصل درباره درمان عمومی بیماری هاست.
*کتاب چهارم، به طور کلی بر چهار مقاله و25 فصل درباره اهمیت تشخیص بیماری ها مشتمل است.
*کتاب پنجم، مشتمل بر شش مقاله و 80 فصل درباره انواع تب ها.
*کتاب ششم مشتمل بر بیست و یک مقاله و 434 فصل درباره بیماری های محلی و بیماری های زنان.
در این دو کتاب اخیر، (پنجم وششم)، مطالب زیاد و فوق العاده جالبی در مورد بسیار ی از بیماری های محلی که خود جرجانی ناظر و درمان گر آن ها بوده، ذکر شده که از نظر پزشکی دارای اهمیت مخصوص می باشد. به عنوان مثال: در فصل مربوط به بیماری های گلو، برای اولین بار ارتباط بین خروج تخم چشم و گواتر شرخ داده شده است؛ یعنی همان کشفی که قرن ها بعد، پاری درسال 1852 میلادی آن را دوباره کشف کرد.
*کتاب هفتم، برهفت مقاله و 55 فصل درباره شرایط مختلف جراحی به جز مامایی که قبلا در کتاب ششم شرح داده شده، مشتمل می باشد. دو فصل فوق العاده مهم این کتاب، به انواع شکستگی های استخوان و در رفتگی های اعضای مختلف بدن و نحوه درمان و جا انداختن مجدد آن ها اختصاص دارد. جزئیات مندرج در این دو فصل و طرق فوق العاده متعددی که برای درمان نوشته شده با توجه به معلومات پزشکی امروزی نشان می دهد که: رشته اورتوپدی در ایران تا چه حد شگفت انگیزی پیشرفت کرده بوده است. هم چنین، در خصوص خوردن گیاهان و مواد معدنی مسموم کننده، بحثی وجود دارد و درمان و پادزهر هر یک ازآن ها ذکر شده است.
* کتاب هشتم، دارای سه مقاله و سی وهفت فصل می باشد که درباره بهداشت فردی بوده و از ضرورت توجه به مو، ناخن و رنگ صورت سخن می گوید.
*کتاب نهم، دارای پنج مقاله و بیست و چهار فصل است که درباره سم ها، حیوانات، نباتات، معدنی ها، آثار نیش یا گزیدگی حیوانات و مسمومیت های ناشی از آن ها صحبت می کند.
Sources :
محمدتقی جعفری- علم و دین در حیات معقول- صفحه- 205-203