نمونه ای از چشم پزشکان مسلمان
رازی اصولا شهرتی در چشم پزشکی ندارد، ولی در عین حال، در این زمینه هم اطلاعات ارزنده ای در اختیار دنیای چشم پزشکی قرار داده است. پروفسور هوارد رئیس انیستیتوی تحقیقات تاریخ طب فرانسه، در کنفرانس درسی خود چنین گفته است:
«تئوری دید را برای نخستین بار، رازی در دنیای پزشکی مطرح کرد. نظریه و تئوری رازی برخلاف تئوری های مکتب یونان، به نظریات امروزی فیزیولوژی چشم بیش تر نزدیک است.
رازی کسی است که واکنش عدسی چشم را نسبت به نور تشریح کرده است. رازی ضمادهای چشمی را تجویز می کرده که از آن جمله، ضمادی است که به نام خود او نامیده شده است. اما رازی در پایان زندگی، به بیماری آبشار چشم مبتلا می شود و چون حاضر نمی شود مورد عمل جراحی قرار گیرد. بینایی خود را از دست می دهد.»
ابوالحسن احمد بن طبری، کتابی درباره معالجه بیماری های چشم نوشته بود به نام «المعالجه البقراطیه» که متأسفانه امروز چیزی از آن باقی نمانده است و تا آن که اطلاع داریم، کتاب «نورالعین» در چشم پزشکی، متعلق به محمد بن منصور جرجانی مشهور به «زرین دست» است که دو جلد از آن، در دانشگاه هایی مثل آکسفورد و کلکته محفوظ مانده است. این کتاب شامل روش های جراحی چشم نیز بوده و توسط هیرشبرگ به آلمانی ترجمه شده است. در حدود سال 1330 میلادی محمد بن محمد عرب نیز کتابی به نام «علم حکمت عین» در این زمینه به فارسی نوشته است.
علی بن عیسی نیز از چشم پزشکان قرن پنجم بود. سیریل الگود درباره کتاب تذکرة الحالین تألیف علی بن عیسی چنین می گوید:
«به گفته کسی وود: تا اوایل قرن پانزدهم هیچ روشی برای درمان بیماری های چشم، بهتر از آن چه که در تذکرة الکحالین شرح داده شده بود، وجود نداشت. دربارة این کتاب نیاز به بحث طولانی نیست. فصل اول آن، به تشریح چشم مربوط است. فصل دوم به بیماری های خارجی چشم و فصل سوم به بیماری های داخلی چشم اختصاص دارد که قابل رویت نیستند. این فصل، از نظر چشم پزشکی مدرن دارای اهمیت زیادی است، زیرا حدود چشم پزشکی یونانی ها و مسلمانان دقیقا درآن مشخص و معین شده است. این کتاب بعد ها راه خود را به اروپا باز کرد و از اواخر قرن پانزدهم تا نوزدهم، بارها ترجمه و چاپ شد و مورد استفادة چشم پزشکان اروپایی قرار گرفت. اختراع افتالموسکوپ (چشم نگر)، او که منجر به امکان مشاهده و معاینه شبکیه شد. انقلابی بزرگ در چشم پزشکی به وجود آورد. وقتی علی بن عیسی از بیماری های داخلی چشم بحث می کند، منظورش بیماری هایی است که در بخش جلویی و قابل رویت چشم قرار ندارند... نزدیک ترین مطلب مورد بحث در چشم پزشکی مدرن و امکان تشخیص برخی بیماری های داخلی از این راه، این است که نویسنده (علی بن عیسی) متذکر شده: اختلال در دید، ممکن است در اثر بیماری مغز، معده و یا آب مروارید حاد باشد، و او این مطلب را در همین جا ختم می کند. کتاب تذکرة الکحالین درسال1497 و1499 و1500 میلادی به لاتین ترجمه شد.»
عماد بن علی موصلی نیز درحد علی بن عیسی کار ارزشمندی از خود برجای گذاشت. او ابتدا در بخش جنوب غربی ایران ( عراق فعلی) و سپس در مصر زندگی کرد و اصولا زیاد مسافرت می کرد. وی در زمان اقامت خود در مصر، رسالة مهمی در مورد درمان بیماری های چشم نوشت که المنتخب فی علاج العین نامیده شده است. کتاب با مقدمه ای که در تاریخ شروع تحریر کتاب شرح داده شده، آغاز می شود. سپس نویسنده به آناتومی و پاتولوژی چشم می پردازد و در فصول مختلف آن، شش جراحی مربوط به آب مروارید را توضیح می دهد. این کتاب به چند زبان، از جمله زبان آلمانی ترجمه شده است و قبل از این، فقط قسمتی ازآن را ناتان یهودی در رم به عربی ترجمه کرده بود. در سال 1940 شخصی به نام داوود ارمنی کتابی به زبان لاتین در روم منتشر کرد که ترجمه ای غلط، از کتاب عمادبن علی مرصلی محسوب می شود و باید گفت صرفا یک جعل سند و یک دزی ادبی است.
معروف است: اولین کسی که در اروپا آب مروارید را عمل کرد، شخصی به نام داویل فرانسوی درسال 1754 م بود و بنا به نوشتة مجلة علم نو، مورخ 23 اکتبر 1980: «جراحی چشم ششصد سال پیش از آن که در اروپا عملی شود، توسط مسلمانان انجام گرفته است»، چرا که مسلمانان خودشان روش هایی برای این کار کار ابداع کرده بودند که پیشرفته ترین آن ها، به عماد بن علی موصلی مربوط است. او تواست عمل مکش این مایع (آب مروارید )را با موفقیت انجام دهد. او لوله باریکی را به داخل چشم بیمار فرو می برد و مایع جمع شده را بیرون می مکید. در این روش نیازی به شکافتن بخش جلویی چشم و در نتیجه از بین رفتن مایعات داخلی آن نبود. از این رود، درشرق رواج زیادی پیدا کرد، ولی غربی ها از آن بی اطلاع ماندند، تا این که قرن ها بعد یعنی در قرن نوزدهم، مجددا خودآن را ابداع نمودند.
Sources :
محمدتقی جعفری- علم و دین در حیات معقول- صفحه- 217-214