انواع زیبایی در قرآن
زیبایی ها -چه در نمایشگاه طبیعت و چه محصول فکر و ذوق انسانی- از دیدگاه اسلام محبوب و مطلوب بوده و همه ی زیبایی ها مستند به خداست. آیات متعددی در قرآن مجید، زیبایی ها را به خدا نسبت می دهد و حتی محروم ساختن مردم از زیبایی ها را مورد توبیخ قرار می دهد، از آن جمله: «قل من حرم زینة الله التی اخرج لعباده...؛ ای پیامبر، به آنان بگو: کیست که زینت خداوندی را که برای بندگانش [از جهان طبیعت] برآورده، تحریم نموده است.» (اعراف/ 32)
کلمه ی «اخرج» یک نکته بسیار مهمی را که در بر دارد، این است که زیبایی را بدان جهت که زیباست و برای مردم جالب است، از دستگاه خلقت بیرون آورده و نمودار ساخته است. یعنی نمودهای زیبا –چه در طبیعت و چه در آن چه که با فکر و ذوق و کار بشری نمودار می شود- مورد مشیت خداوندی است، مگر آن زیباسازی هایی که با هدف گیری های فاسد، ارزش های اصول انسانی را مختل نموده و ضد زیبایی معقول باشد.
حال، می پردازیم به انواع زیبایی ها که در قرآن تذکر داده شده و محبوبیت و مطلوبیت آن ها را بیان کرده است:
یک- زیبایی آسمان با ستارگانش
در چند مورد از آیات قرآنی، زیبایی منظره آسمان با ستارگانش گوشزد شده و خداوند عمل آراستن آن صحنه زیبا را به طور مستقیم به خود نسبت داده است. از آن جمله: «انا زینا السما الدنیا بزینة الکواکب؛ ما آسمان دنیا را با زینت ستارگان آراستیم» (صافات/ 6). مضمون این آیه در سوره های فصلت/ 12 و المک/ 5 و الحجر/ 16 و ق/ 6-7 نیز آمده است. البته با نظر در بعضی از همین آیات و دیگر آیات مشابه، این حقیقت روشن می شود که ستارگان فضایی در کارگاه هستی به مقتضای طبیعت و نظم و هدفی که در وجود و جریان آن هاست، واقعیاتی هستند که در نقشه کلی هستی فعالیت می کنند.
دو- زیبایی ترکیب انسان و صورت او
این زیبایی نیز در مواردی از قرآن با تعبیرات مختلف آمده است. از آن جمله: «لقد خلقنا الانسان فی احسن تقویم؛ قطعا ما انسان را در بهترین ترکیب و یا در نیکوترین اعضاء و اجزاء برپادارنده او آفریدیم» (تین/ 4). «و صورکم فاحسن صورکم؛ و صورت شما را کشید و این صورتگری را زیبا و نیکو انجام داد» (غافر/ 64 و تغابن/ 3).
صورت ها و اشکال و رنگ ها و اندام انسان ها بسیار متنوع بوده و معمولا هر نوعی از نژادها و تیره ها، صورت و شکل و رنگ و اندام فرد همنوع خود را می پسندد و آن را زیبا و نیکو تلقی می کند، و موجب تحریک احساس یا ذوق یا شهود زیبایابی همنوع خود می شود، و به همین جهت است که درباره زیبایی همنوع خود شعر و نثر به وجود می آورد و عوامل تشکیل دهنده زیبایی در نمودهای جسمانی محبوب خود را به همان وضعی که برای دیگر نژادها و اقوام و ملل در صورتی که مبتلا به نقص عضوی نبوده و از اعتدال ترکیبی برخوردار باشند، مخصوصا اگر نگاه های آنان حالت طبیعی خود را از دست نداده باشد، نوعی نیکویی و زیبایی کلی دارد که موجب انس و الفت می باشد و می توان گفت: عامل اصیل زیبایی و نیکویی نمود جسمانی انسان ها همان حیات است که برای هر شخص آگاه از شکوه و عظمت حیات، جالب بوده می تواند نوعی معقول از شهود زیبایابی را در همه انسان های معتدل برانگیزد. آیه یکم، دو کلمه «احسن تقویم» را به کار برده است که اعم از زیبایی شکل و صورت و اندام جسمانی بوده و نیکویی و زیبایی همه واحدها و عناصر ترکیب کننده موجودیت انسانی را شامل می شود و این حقیقت که ساختمان موجودیت آدمی از عظمت نظم و ظرافت شگفت انگیزی برخوردار است، برای هیچ محققی مخفی نیست. روشن ترین دلیل چنین عظمتی، ادامه تحقیق و بررسی در ابعاد متنوع طبیعی و عضوی و تشریحی انسان است که تاکنون هزاران مجلد کتاب را به وجود آورده و هنوز هم استمرار دارد. اما عظمت نیروها و فعالیت های مغزی و روانی بشری به هیچ وجه قابل احاطه علمی نبوده و هر روز که از تاریخ بشری می گذرد، حقایق تازه ای درباره آن ها کشف و مورد بررسی قرار می گیرد.
سه- زیبایی جانداران
خداوند زیبایی را درباره جانداران نیز در قرآن مطرح فرموده است: «و لکم فیها جمال حین تریحون و حین تسرحون؛ وبرای شماست در آن جاندران منظره زیبا که در شامگاهان آن ها را به جایگاه های خود برمی گردانید و صبحکاهان که آن ها را به چرا می برید» (نحل/ 6). نکته بسیار قابل توجهی که در تذکر به این زیبایی وجود دارد، این است که زیبایی در حال دو نوع حرکت که جانداران به طور انفرادی یا دسته جمعی از خود نشان می دهند، محصول کیفیت حرکت آن ها می باشد، حرکت صبحگاهی که به مراتع و دشت های سرسبز می روند و حال پویندگی در ادامه حیات خود را بروز می دهند و حرکت شامگاهی برای استراحت و آرامش و دیدار و انس که با آشیانه ها و بچه های خود انجام می دهند.
چهار- زیبایی مناظر طبیعی در روی زمین
در قرآن مجید آیاتی متعدد درباره زیبایی مناظر وارده شده است که خداوند متعال انسان ها را به آن مناظر به عنوان زیبایی متوجه و جلب می کند. از آن جمله: «و تری الارض هامده فاذا انزلنا علیها الماء اهتزت و ر بت و انبتت من کل زوج بهیج؛ و زمین را می بینی که خشک و پژمرده است و هنگامی که آب به آن فرستادیم، به حرکت و اهتزاز درمی آید و موادی در آن سرمی کشند و از هر نوع جفت، نباتات و درختان بهجت انگیز (سرورانگیز) می رویاند» (حجر/ 5). «وانزل لکم من السماء ما ء فأ نبتنا به حدائق ذات بهجه؛ و برای شما از آسمان آبی فرستاد و به وسیله آن آب، باغ هایی سرور انگیز و بهجت آور رویانیدیم» (نمل/ 60).
زیبایی گل ها و درختان و چمنزارها و دیگر روییدنی ها، از عالی ترین انواع زیبایی ها است که خداوند متعال برای بشر به وجود می آورد و غم ها و اندوه ها و ملامت یکنواختی زندگی را می زداید و بهجت و سرور در دل ها ایجاد می کند. چنان که ملاحظه می شود، در این گونه آیات نیز خداوند جلیل و جمیل، بروز نمودهای زیبا را به خود نسبت می دهد و اثبات می شود که خداوند متعال به وجود آمدن زیبایی ها را با مشیت عالیه خود خواسته است، نه این که بشر با بازیگری ذهنی خود، زیبایی را برای خود تلقین می کند و دل به آن می بندد. «الم تر ان انزل من السماء ماء فتصبح الارض مخضره ان الله لطیف خبیر؛ آیا ندیده ای که خداوند از آسمان آب فرستاد و زمین سبز و خرم شد؟ قطعا خداوند لطیف و آگاه است» (حج/ 63) نکته بسیار مهم در این آیه، این است که به دنبال بیان بروز نمود زیبایی در روی زمین به وسیله آب، صفت لطف الهی را آورده است. یعنی بروز نمود زیبایی از خاک تیره، معلول لطف خداوندی بر خاک نشینان است که از تماشای زیبایی ها برخوردار شوند.
پنج –زیبایی آرمان معقول
در آیات قرآنی بر زیبایی آرمان های معقول و اصول عالی اخلاق و ارزش های انسانی تاکید شده شده است. از آن جمله:
1- «و ان الساعه لا تته فاصفح الصفح الجمیل؛ و روز رستاخیز قطعا فرا خواهد رسید. با عفو و بخشش زیبا لغزش های مردم در گذر» (حجر/ 85).
2- «فاصبر صبرا جمیلا؛ شکیبایی نما، شکیبایی زیبا» (معارج/ 5).
3- «و اصبر علی ما یقولون و اهجرهم هجرا جمیلا؛ به آن چه می گویند بردبار باش و از آنان دوری گزین، دوری و جدایی زیبا» (مزمل/ 10).
4- «و لکن الله حبب الیکم الیمان و زینه فی قلوبکم و کره الیکم الکفر و الفسوق و العصیان؛ ولی خداوند متعال ایمان را به دل هایت محبوب نموده و ایمان را در دل های شما به زیبایی بیاراست، و کفر و فسق و معصیت را برای شما زشت و کراهت بار ساخت» (حجرات/ 7).
5- «فان آمنوا بمثل ما آمنتم به فقد اهتدوا و ان تولوا فا نماهم فی شقاق فسیکفیکهم الله و هو السمیع العلیم* صبغه الله و من احسن من الله صبغه و نحن له عابدون؛ اگر آنان همان گونه که شما ایمان آورده اید، ایمان بیاورند، پس هدایت شده اند و اگر از ایمان رویگردان شوند، جز این نیست که آنان در اختلاف و پراکندگی خواهند بود. خداوند در برابر آنان برای تو کفایت می کند و اوست شنوا و دانا* ایمان رنگرزی زیبای خداوندی است و کیست بهتر از خداوند در ایجاد نقش زیبا و ما عبادت کنندگان او هستیم» (بقره/ 137-138). اصول و آرمان های معقول، آن واقعیت های زیبا هستند که هم فی نفسه زیبایند و هم زیبایی ها را به طور کامل برای ما می نمایانند.
Sources :
محمدتقی جعفری- زیبایی و هنر از دیدگاه اسلام
محمدتقی جعفری- قرآن نماد حیات معقول- صفحه 200-205