ابن خلدون و فلسفه تاریخ
انتشار ترجمه فرانسه مقدمه، در دانشمندان و متفکرانی که از آن آگاه شدند، تأثیری عمیق بخشید. و دانشمندان اروپا از نبوغ این متفکر بزرگ اسلام سخت در شگفت شدند، چه آنان دریافتند که وی بر بسیاری از محققان اروپایی در آراء و نظریات با ارزش و مهم سبقت جسته است. از آن پس، دانشمندان اقتصاد و تاریخ و جامعه شناسی، عقاید و نظریات ابن خلدون را مورد مطالعه قرار دادند، و انظار دیگران را به نظریات گرانبهای وی که از نظر دانشمند اروپا بسیار نوین به شمار می رفت و به تازگی مورد بحث و تحقیق آنها واقع شده بود متوجه ساختند. و روشن گردید که برخی معلومات ثابت درباره تاریخ علوم، باید در نتیجه حقایق روشنی که در مقدمه مورد بحث قرار گرفته است تغییر یابد، زیرا فی المثل، آنان پیش از مطالعه مقدمه می پنداشتند نخستین کسی که در فلسفه تاریخ به بحث پرداخته ویکو است، ولی از آن پس دانستند که ابن خلدون در مقدمه خویش، بیش از سه قرن و نیم پیش از ویکو، درباره فلسفه تاریخ گفتگو کرده است. نیز گمان می کردند که نخستین بار اگوست کنت جامعه شناسی را پایه گذاری کرده و اصول آن را بر اساسی علمی مبتنی ساخته است. لیکن پس از انتشار مقدمه فهمیدند که ابن خلدون، بیش از چهار قرن و نیم پیش از اگوست کنت این دانش را پایه گذاری کرده است. نیز مشاهده کردند بسیاری از اصول و عقاید ابتکاری دانشمندان اقتصاد و جامعه شناسی مانند ژان پاتیست سای، و کارل ماکس، و باکونین، در اواسط قرن نوزدهم، در قرن چهاردهم میلادی= قرن هشتم اسلامی، در مقدمه ابن خلدون مندرج بوده است. ابن خلدون احساس کرد که بسیار لازم است که خود او علم تازه ای بیافریند.... از این رو دو سال را... صرف اندیشیدن درباره مسائل علم جدیدی کرد که بعدا آن را «علم العمران» نامید.
هیچ کس نمی تواند انکار کند که ابن خلدون، مناطق مجهولی را در عالم اجتماع کشف کرده است. وی بر ماکیاولی و منتسکیو و ویکو در اینجا و وضع دانش نوینی که عبارت از «نقد تاریخی» است پیشی جسته است. افتخار بنیانگذاری نظریه جبر اجتماع نصیب او می شود که قرن ها پیش از پیروان فلسفة اثباتی (Positivism) و دانشمندان روانشناس در این باره بحث کرده است.
Sources :
محمدرضا حکیمی- مقام عقل- صفحه- 144-142