تاکید بر فهم عقلانی دین در قرآن و احادیث
آنچه در تعالیم و حدیثی بر آن تأکید شده است، «تفقه در دین» است. تفقه در دین یعنی فهم جامع دین به صورتی مجموعی. هم فهم باید جامع و با ابعاد باشد و هم محتوای دین، مجموعی و تعقلی و استقلالی درک شود. فهم ناقص، یا فهم تبعی، یا فهم کامل بخشهایی از دین (اگر فهم کامل بخشی یا بخشهایی از دین جدا از دیگر بخشها تصور داشته باشد)، تفقه در دین نیست. تفقه، صورتی تعمیق یافته و جهت دار از تعقل است، تعقل دین. به طور مسلم برای تفقه در دین و تعقل دین راههایی هست، و به حتم راه صحیح یکی بیش راه نیست. راه صحیح، فراگیری دین و حقایق دین از قرآن و اهل قرآن است.
از اینجا به این موضوع مهم می رسیم که در باب معارف و عقاید، تمسک به اخبار و احادیث، خود اصلی است بنیادین، و مبتنی بر ملاک اصلی تعقل (حجت باطنه). و در این مقام به هیچ روی جای ذکر اصطلاح «اخباری» نیست. اصطلاح «اخباری»، در برابر «اصولی» و «مجتهد»، مربوط است به قلمرو علم فقه و اخبار احکام فرعی، که محل اجتهاد و اعمال نظر و اظهار رأی و فتوی است. در معارف اعتقادی، اجتهاد به آن معنا که در «اصول فقه» می گوییم، جای ندارد. ما مجموعه ای «قواعد فقهی» و «قواعد اصولی» داریم که در مرحله «اجتهاد» درباره احکام، آن قواعد را اعمال می کنیم، تا به حکمی از احکام شرعی (که بر ما معلوم یا مسلم نیست) دست یابیم، مثلا «قاعده ید»، «قاعده لاضرر»، «قاعده اصالة اللزوم»، «قاعده ما یضمن بصحیحه بفاسده» و امثال آنها در فقه، و مانند اوصل عملیه (اصل برائت، استصحاب و...) در علم اصول. اخباریان این قواعد را نمی پذیرند، و به طور عمده به ظواهر اخبار، بدون اعمال قواعد تمسک می کنند. به سخن دیگر: اخباریان در استنباط احکام فرعی، کتاب و سنت را حجت می دانند، با حذف عقل و اجماع و دیگر قواعدی که یاد شد. و روشن است که این موضوع کلا مربوط به قلمرو اجتهاد و احکام فرعی است نه اصول عقاید. در اصول عقاید نمی توان گفت، کسی اجتهاد کند و هر چه به نظرش رسید به همان معتقد شود و دیگرانی هم از او تقلید کنند. چنین چیزی نیست.
در آیات و اخبار معارف (شناختی) و عقاید (ایمانی) باید تحقیق و تفقه کرد، اجتهاد به معنای معروف آن. ما در فقه دو گونه احکام داریم: «احکام واقعی» و«احکام ظاهری»، که هر جا به حکم واقعی دسترسی نداشته باشیم، از طریق اجتهاد و اعمال قواعد به حکم ظاهری می رسیم، لیکن در عقاید چنین نیست که دو گونه عقاید داشته باشیم، واقعی و ظاهری، و اگر به عقاید واقعی نرسیدیم، اجتهاد کنیم و عقاید ظاهری را به دست آوریم و بدانها معتقد باشیم. در عقاید باید به عقاید واقعی (نفس الامری) برسیم و آنها را که واقعیاتند عقیده خویش قرار دهیم، تا از شناخت ما از خدای متعال و صفات او وحی و نبوت و وصایت و ولایت و انسان و سرنوشت و معاد، همه مطابق واقع و نفس الامر باشد.
اجتهاد در عقاید و معنای آن
البته این اجتهاد در عقاید و تشخیص مستقل و غیر تبعی که برای هر کس لازم و بر انسان واجب است، برای هر فردی به اندازه استعداد و قدرت درک اوست. یعنی: هر شخصی به اندازه استعداد و توان خویش باید درباره حقایق اعتقادی تحقیق کند و آنها را از روی تشخیصی مستقل بپذیرد و در آنها تقلید نکند، لیکن این چگونگی چنانکه معلوم است غیر از اجتهاد اصولی در احکام است. و آنچه در اخبار درباره جواز اجتهاد رسیده است (عقلا و شرعا) منحصر به همان مورد احکام است. بنابراین، «اخباری» به کسانی می گویند که اجتهاد در احکام را منکر باشند. پس هر کس در معارف، مخالف التقاط باشد اخباری نیست. ما دهها مجتهد اصولی بزرگ داشته ایم که با مبانی فلسفی و عرفانی مخالف بوده اند، مانند علامه حلی و میرزای قمی و شیخ انصاری و آیه الله العظمی بروجردی. باید توجه داشته باشیم که بسیاری از قواعد فقهی (قواعد مصطاده) و اصول عملیه نیز از اخبار گرفته شده است، و اصول آل الرسول (ص) نیز بر اساس اخبار تدوین یافته است، و بزرگان و اصحاب «مکتب تفکیک» همه، اهل علم اصول و اجتهاد بوده اند و هستند. میرزای اصفهانی خود مبرزترین شاگرد میرزای نائینی بوده است، و دوره هایی، «خارج اصول» تدریس کرده است، همینگونه سیدموسی زرآبادی، که از تألیفات ایشان است، تقریرات فقه و اصول، تعلیقه بر بخشی از «رسائل»، حاشیه بر جلد اول و دوم «کفایه الاصول»، و همینگونه شیخ مجتبی قزوینی و شیخ هاشم قزوینی و...
Sources :
محمدرضا حکیمی- مقام عقل- صفحه 318- 321