مقام عقل از دیدگاه بزرگان مکتب تفکیک
مکتب تفکیک با شناخت عقل به عنوان حجت درونی و با دو مشعل هدایت ربانی «عقل خود بنیاد دینی» و «وحی تنزیل نهاد الوهی» در اوج عقلانیت وحیانی و حکمت خدشه ناپذیر قرآنی به سوی بالاترین مقامات معارف و مراحل شناخت حقایق (نفس الامر ها) و رشد آفرین ترین اقدامات و اعمال فردی و اجتماعی، در همه تاریخ و با تاکید قاطع بر حکومت عدل و اجرای عدالت و با توجه عمیق به تجربه های بی سابقه در شناخت عالم، که قرآن کریم یادآوری کرده است، اوج می گیرد و معتقدان به این مکتب -که آن را بشناسند و براستی بدان عمل کنند- بالاترین و ارزشی ترین خلق جهان «و انتم الاعلون ان کنتم مومنین»؛ «شما فاتح و پیروزمند ترین مردم دنیا هستید، اگر در ایمان ثابت باشید.» (آل عمران/ 139) خواهند بود.
شماری از بزرگان مکتب تفکیک درباره عقل چنین گفته اند:
1- میرزا مهدی اصفهانی
آیت الله میرزا مهدی اصفهانی (م: 1365ق) درباره عقل می فرماید: «واضح ان اساس الدین علی العقل و تکمیل الناس بالتذکر به و باحکامه؛ روشن است که پایه دین بر عقل نهاده شده است و کمال بشر، با توجه دادن او به عقل و پیروی از احکام عقل، امکان پذیر است.» نیز میرزا می فرماید: حسن و قبح، ذاتی و عقلی است. همچنین وی در ابواب الهدی طریق تصدیق پیامبر را منحصر به عقل می داند. (و صرف خوارق عادات را حجتی از خداوند متعال برای صدق مدعیان نمی داند، مگر عقل به حجیت و برهانیت آن خرق عادت حکم کند.)
2- شیخ مجتبی فزوینی
آیه الله علامه شیخ مجتبی قزوینی (م: 1386) نیز در تبیین روش های عمده فکری و شناختی اسلامی جایگاه رفیع عقل را به عنوان حجت و پیامبر باطنی متذکر شده اند و به دو نوع ادراکات عقل (استقلالی و غیر استقلالی) اشاره کرده اند.
همچنین ایشان از عقل و امام به عنوان دو میزان نام برده و نوشته اند: حجیت عقل فطری برای بشر از بدیهیات اولیه است و اگر حجیت عقل نفی شود هیچ امری از امور عالم ثابت نخواهد شد و هرج و مرج و اختلال نظام، لازم خواهد آمد و از این جهت است که در قرآن مجید در هر مطلبی و امری ارجاع به عقل داده شده است، چنان که به بیان های مختلف می فرماید: افلا تعقلون، افلا یعقلون، فاعتبروا یا اولی الابصار و اولئک هم اولواالالباب. از این قبیل اشارات و بیانات در قرآن مجید زیاده از حد شمار است، پس میزانیت عقل در یک دسته از مطالب و معارف جای شک و شبهه نیست.
3- شیخ محمدباقر ملکی میانجی
نیز تعریف جامع "عقل" در کتاب علمی و بسیار سودمند "توحید الامامیه" -یکی از آثار مهم اعتقادی تفکیکی- این چنین آمده است:
«العقل فی الکتاب و السنه هو النور الصریح الذی افاضه الله سبحانه علی الارواح الانسانیه و هو الظاهر بذاته و المظهر لغیره؛ و هو حجه الهیه معصوم بالذات، ممتنع خطاه. و هو قوام حجیه کل حجه. و هو ملاک التکلیف و الثواب و العقاب؛ و به یجب الایمان و ما یترتب علیه، و تصدیق الانبیاء و الاذعان بهم، و به یمیز الحق من الباطل. والشر من الخیر، و الرشد من الغی، و به یعرف الحسن و القبیح، و الجید والردی، و الواجبات والمحرمات الضروریه العقلیه الذاتیه، و مکارم الاخلاق و محاسنها، و مساوی الاعمال و رذائلها.
عقل در کتاب و سنت همان نور خالصی است که خداوند سبحان به روح انسانی افاضه و لطف کرده است و این نور ظاهرا بالذات و مظهر للغیر است. عقل به ذات خود حجت الهی است و از خطا و اشتباه به خودی خود مصون و معصوم است و خطا بر او محال است. عقل اساس حجت بودن هر حجت دیگری است و ملاک مکلف شدن انسان از سوی خداوند و رسیدن به پاداش یا کیفر، عقل است و به (حکم) این نور الهی (عقل) است، که ایمان به خداوند و به هر چه مترتب بر ایمان به خداست بر انسان واجب می شود، از جمله تصدیق و اعتقاد به پیامبران (ع) و اقرار به حقانیت ایشان (هر یک در زمان خود) و با این عقل (نیروی الهی و نور رحمانی)، حق از باطل، و شر از خیر و راه رشد انسانی از ضلالت و گمراهی، همچنین حسن و قبح اعمال و کارهای واجب و کارهای حرام، به ضرورت ذاتی ادراک می گردد و اخلاق والا و نیک و اعمال بد و صفات پست از هم جدا شده تمییز داده می شوند.»
Sources :
محمدرضا حکیمی- الهیات الهی و الهیات بشری- صفحه 117-118 و 127-130