دو معنای متضاد برای کلمه مولی
کلمه "ولی" و "مولی" موارد استعمال زیادی دارد و از آن جمله مواردی است که تقریبا در دو جهت ضد است. دو نفر که با یکدیگر مصاحب باشند، به هم نزدیک باشند، به هم مرتبط و متصل باشند، گاهی به این ها "مولی" می گویند به اعتبار اینکه هم پیمان و نزدیک هستند. وقتی هم پیمان می شوند این مولای اوست، او مولای این، یعنی به هم نزدیک اند.
اما گاهی "مولی" می گوید ولی از این دو نفر به یکی می گویند "مولی" یعنی حامی، پناه دهنده، به دیگری می گویند "مولی" یعنی واقع در تحت حمایت او و کسی که دیگری دارد از او حمایت می کند. لهذا ما به امام علی (ع) می گوییم "مولای"، درباره خودمان می گوییم: "انا مولیک"
در زیارت ها هست که به ایشان می گوییم: "مولای هر مرد و زن مؤمن" یا می گوییم: "حضرت مولی چنین فرمود". گاهی هم در دعاها می گوییم: "انا مولیک" من مولای تو هستم. این دو معنا متضاد هستند. "او مولاست برای ما" یعنی ما از او می خواهیم که در پناه او باشیم، او حامی ما باشد. "ما مولای او هستیم" یعنی در تحت تصرف و ولایت او هستیم.
معنای واژه «مولی» در زبان عربی
کلمه مولی در زبان عرب معانی متعدد و احیانا متضادی دارد؛ مثلا به سرور و مطاع و آقا مولی می گویند؛ آنچنان که پیامبر اکرم (ص) درباره امام علی (ع) فرمود: «من کنت مولاه فهذا علی مولاه؛ هر کس من مولای او هستم، این علی مولای اوست.» همچنین در مورد بنده و برده و مطیع نیز استعمال می شود. به طور کلی معنی "ولاء"، پیوند و قرابت است و لهذا موارد استعمال متعددی دارد. یکی از موارد استعمال این کلمه، ولاء عتق است؛ افرادی که قبلا برده بودند و آزاد می شدند به آنها و به فرزندانشان مولی می گفتند، همچنان که به آزاد کننده نیز مولی می گفتند.
مولوی می گوید:
کیست مولی آنکه آزادت کند *** بند رقیت ز پایت بر کند
احیانا به افرادی که با قبیله ای پیمان می بستند، مخصوصا افراد غیر عرب که با اعراب پیمان می بستند که از حمایت آنها برخوردار باشند نیز مولی می گفتند. به ایرانیان از آن جهت موالی می گفتند که یا اجدادشان برده و سپس آزاد شده بودند که البته عده اینها زیاد نبود و یا با برخی قبایل عرب پیمان حمایت بسته بودند. تدریجا به همه مردم ایران موالی می گفتند. اما اینکه برخی مدعی شده اند که اعراب ایرانیان را بدان جهت موالی می گفتند که آنها را برده خود می دانستند، قطعا اشتباه است.
Sources :
مرتضی مطهری- آشنایی با قرآن 5- صفحه 132-131
مرتضی مطهری- خدمات متقابل ایران و اسلام- صفحه 315