عقاید آریایی ها قبل از زرتشت
عقاید طوایف آریا در ادوار قدیم بر نوعی طبیعت پرستی ثنوی مبتنی بوده است، یعنی این طوایف در آغاز کار عوامل طبیعت را اعم از عوامل مفید و سود بخش یا عوامل مضر و زیان بخش، می پرستیده اند، مثلا آب، خاک، آتش، باران و غیره از یک طرف و رعد، برق، صاعقه، جانوران زیانکار از طرف دیگر مورد پرستش واقع می شده اند، عوامل مفید برای اینکه نظرشان جلب شود و خیری برسانند پرستش می شده اند و عوامل بد برای اینکه از شر آنها در امان باشند.
در این دوره این طوایف، گویی برای خود عوامل طبیعی روح و شعور و ادراک و احساسات قائل بوده اند.
به هر حال عوامل طبیعی که مورد پرستش بوده اند در این دوره دو دسته بوده اند: عوامل نیک و عوامل بد. عوامل نیک به داعی رجا و عوامل بد به داعی خوف پرستش می شده اند در حقیقت از همان آغاز به نوعی دو گانگی میان خدایان قائل بوده اند و به دو گونه آنها را می پرستیده اند.
در دوره بعد برای هر یک از این انواع مفید یا مضر، خدایان و ارباب انواعی قائل بوده اند و به جای موجودات طبیعی خدایان و ارباب انواع مورد پرستش قرار می گرفته اند: خدای آتش، خدای باد، خدای باران، خدای رعد، خدای صاعقه و غیره... در این دوره خود خدایان که به صورت ارواح و اشباح تصور می شده اند، به دو دسته تقسیم می شده اند: خدایان نیک خواه و خیر رسان و خدایان بد خواه و زیان رسان، یا ارواح نیک و ارواح پلید. یعنی در این دوره نیز نوعی ثنویت بر عقاید آریایی حکومت می کرده است.
کریستن سن در کتاب "ایران در زمان ساسانیان" می گوید:
دین قدیم آریاها بر پرستش قوای طبیعت و عناصر و اجرام سماوی استوار بود، معذلک از زمان بسیار قدیم خدایان عمده طبیعت دارای خصوصیات اخلاقی و اجتماعی می شوند.
چنین به نظر می رسد که قبل از جدا شدن دو تیره هندی و ایرانی از یکدیگر تفاوتی میان دو دسته از خدایان عمده آنها بوده است، یک دسته را "دیوها" می خواندند و در رأس آنها خدای جنگجویی به نام "ایندرا" قرار داشت و دسته دیگر را "آسوراها" (به ایرانی: آهور) می گفته اند و سر دسته آنها "ورون" و "میتر" بود.
اکثر دانشمندان برآنند که "مزداه" ایرانیان که به معنی دانا و بزرگترین آهور می باشد، همان "ورون" قدیم است که نام اصلیش در نزد اقوام ایرانی فراموش شده است (ایران در زمان ساسانیان، ص45)
Sources :
مرتضی مطهری- خدمات متقابل ایران و اسلام- صفحه 183-184