مناسک و تشریفات تقدیس آتش در کیش زرتشتی
در کتاب مزدیسنا و ادب پارسی چنین آمده است: در آیین مزدیسنا، مانند دین کاتولیک مسیحی، و بر خلاف اسلام آلات و ادوات فراوان و تشریفات بسیار معمول است، این تشریفات در مورد آتشکده ها نیز مجری است: آتشگاه را در محلی قرار می دهند که اطراف آن حتما باز باشد. در هر آتشکده کانون ویژه ای برای بر افروختن آتش هست که جز "آتربان" (موبد نگهبان آتش) احدی حق ورود بدان ندارد، آتربانان که به سوی آتش می روند "پنام" (دهن بند) بر روی می بندند تا از دم ایشان آتش مقدس آلوده نگردد. در سمت راست مقر آتش، اطاقی است وسیع و چهار گوشه که به قسمتهای متعدد و مساوی تقسیم شده، و هر یک را برای وظیفه ای معین اختصاص داده اند. این اطاق را "یزشن گاه" (محل انجام تشریفات عبادت) می نامند، در شریعت زردشت این قاعده مقرر بود که آفتاب بر آتش نتابد (عجیب است که زردشتیان و طرفداران آنها تقدیس آتش را می خواهند تحت عنوان اینکه آتش از جنس نور است و نور مقدس است زیرا خداوند نورالانوار است، توجیه کنند از طرف دیگر تابش آفتاب را بر آتش مقدس سبب آلودگی آن می دانند). و بنابراین سبک جدیدی در ساختمان آتشکده معمول شد: اطاقی معمولا تاریک در وسط می ساختند که مکان افروختن آتش در آتشدان بود. به نسبت درجاتی که در قاعده دودمانی ایرانیان قدیم موجود بود، آتش های مختلفی وجود داشت، از قبیل "آتش خانه" و "آتش قبیله" یا "قریه" (آذران) و "آتش بلوک" یا ایالت.
محافظ آتش خانه "مانبذ" نام داشت، و برای نگهبانی آتش دو تن روحانی، و برای حراست آتش و رهران (آتش بلوک) هیئتی از روحانیان تحت ریاست یک موبد مأمور بودند. یکی از نسک های اوستای ساسانی موسوم است به "سوزگر" و در آن تفصیلی در باب پرستش آتش مخلوط به چند قصه مسطور است: آتشکده پر از بوی کندر و دیگر مواد معطر بود، یک تن روحانی برای اینکه از نفس خود آتش را نیالاید دهان بندی بسته و آتش را با قطعات چوبی که با مراسم مذهبی تطهیر شده بود مشتعل نگاه می داشت.
این چوب غالبا از نباتی موسوم به "هذانه اپنا" بود، باری آن روحانی دم به دم به وسیله دسته چوبی که برسمه (برسم) می خواندند و مطابق آداب خاص بریده می شد آتش را به هم می زد و مشتعل می داشت و ادعیه معینی را تلاوت می کرد، سپس روحانیون "هئومه" (هوم) (این همان چیزی است که زردشت آن را منع کرده و کثیف خوانده است)، نثار می کردند، در اثنای تلاوت ادعیه یا سرودن اوستا روحانیان شاخه نبات "هئومه" را پس از تطهیر در هاون می کوبیدند. در "یزشن گاه" (محل انجام تشریفات عبادت) آلات و ادوات ذیل که هر یک به جهت منظور خاصی به کار برده می شود موجود است:
1 و 2 - هاون و دسته هاون که به منزله ناقوس مسیحیان است و اکنون به همان منظور به کار برده می شود ولی در اصل برای فشردن "هوم" (گیاه مقدس) استعمال می شد.
3 - برسم که اساسا از شاخه های تر چوبهای مقدس مانند انار تهیه می شد ولی امروز آن را از فلز نقره یا برنج می سازند.
4 - برسمدان.
5 - برسمچین که کاردی است کوچک.
6 - چند جام برای هوم و پراهوم و آب مقدس.
7 - چند پیاله کوچک به نام طشت نیز برای هوم و پراهوم (طشت نه سوراخه).
8 - ورس که ریسمانی است کوچک که از موی گاو بافته می شود و شاخه های برسم را با آن به هم می پیوندند.
9 - سنگ بزرگی به نام "ارویس گاه" که چهار گوشه بوده و آلات مزبور را روی آن می چینند (تلخیص از مزدیسنا و ادب پارسی، از صفحه 297 تا 305).
Sources :
مرتضی مطهری- خدمات متقابل ایران و اسلام- صفحه 234-232