تأثیر تشویق حکام مسلمان در پیشرفت تمدن اسلامی
جرجی زیدان پس از آنکه همت و تشویق امرا و حکام مسلمان را به عنوان یک عامل بسیار مؤثر یاد می کند، می گوید: دانش پروری و علم دوستی بزرگان اسلام سبب شد که روز به روز مؤلف و کتاب در قلمرو اسلام فزونی یابد و دائره تحقیق وسعت پیدا کند، پادشاه و وزیر و امیر و دارا و نادار و عرب و ایران و روم و هند و ترک و یهود و مصری و مسیحی و دیلمی و سریانی، در سوریه و مصر و عراق و فارس و خراسان و ماوراءالنهر و سند و آفریقا و اندلس و غیره در تمام شبانه روز به تألیف مشغول شدند و خلاصه آنکه هر جا اسلام حکومت می کرد علم و ادب به سرعت پیشرفت می نمود.
در این تألیفات گرانبها خلاصه ای از تحقیقات بنی نوع انسان از روزگار پیشین تا آن زمان دیده می شد و مباحث مهمی از علوم طبیعی، الهی، نقلی، ریاضی، ادبی و عقلی در کتب جمع شده بود و در نتیجه تحقیقات علمای اسلام، علوم مزبور دارای شعب متعدد گشت. (تاریخ تمدن اسلام، ترجمه فارسی صفحه 264).
انتقال علم از بغداد به سایر بلاد اسلامی
اوائل کار که علوم بیگانه ترجمه و نقل می شد، اکثریت دانشمندان را علمای مسیحی، بالاخص مسیحیان سریانی تشکیل می دادند، ولی تدریجا مسلمین جای آنها را گرفتند.
جرجی زیدان می گوید: خلفای عباسی در دوره نهضت، تخم علم و ادب را در بغداد افشاندند و میوه و محصول آن به تدریج در خراسان و ری و آذربایجان و ماوراءالنهر و مصر و شام و اندلس و غیره به دست آمد و در عین حال بغداد که مرکز خلافت و ثروت اسلامی بود تا مدتی مثل سابق مرکز دانشمندان ماند و گذشته از پزشکان مسیحی که در خدمت خلفا به ترجمه و طبابت مشغول بودند، عده ای از دانشمندان مسلمان نیز از بغداد برخاستند، ولی به طور کلی دانشمندان عالیقدر مقیم بغداد بیشتر مسیحیان بودند که از عراق و سایر نقاط برای استخدام در دستگاه خلفا به بغداد می آمدند.
دانشمندان مسلمان غالبا در خارج از بغداد ظهور کردند. به خصوص موقعی که مملکتهای کوچک اسلامی پدید آمد و فرمانروایان آن ممالک به تقلید خلفا در ترویج علم و ادب کوشش نمودند و دانشمندان را به مراکز فرماندهی خود: قاهره، غزنین، دمشق، نیشابور، استخر و غیره دعوت کردند نتیجه این شد که زکریای رازی از ری، بوعلی سینا از بخارا (ترکستان) ابوریحان بیرونی از بیرون (سند) ابن جلیل گیاهشناس، ابن باجه فیلسوف، ابن زهره پزشک و خاندان وی و ابن رشد فیلسوف و ابن رومیه گیاهشناس از اندلس برخاستند (همان مدرک، صفحه 257).
Sources :
مرتضی مطهری- خدمات متقابل ایران و اسلام- صفحه 387-386