بردگان و آزادگان از نظر امام علی علیه السلام
امام علی (ع) می فرماید: دنیا خواه ناخواه منزلگاهی است برای بشر که چند صباحی در آن زندگی می کند و می رود. بعد می فرماید: ولی مردم در این دنیا دو دسته اند: یک دسته به بازار این جهان می آیند و خودشان را می فروشند و برده می سازند. دسته دوم مردمی هستند که خود را در این بازار می خرند و آزاد می سازند. این سخن به قدری عمیق و محکم و پرمعنی است که جز از روحی که با نور خدا روشن شده باشد تراوش نمی کند.
آری، محصول زندگی برخی از افراد که متأسفانه هنوز اکثریت افراد بشر را تشکیل می دهند، بردگی و خودفروشی و شخصیت خود را از دست دادن و به تعبیر قرآن کریم خود باختن و خود زیان کردن است؛ بندگی شهوت و حرص و خشم و کینه است؛ اسارت در بند عادات جاهلانه و رسوم بی منطق و نامعقول است؛ تقلید از مد و تابعیت این اصل است که: خواهی نشوی رسوا همرنگ جماعت شو.
بعضی از مردم چنین می پندارند که همینکه ملوک کسی دیگر نبودند و به اصطلاح زر خرید نبودند دیگر آنها آزاده اند، دیگر نمی دانند هزار نکته باریک تر از مو اینجاست، نمی دانند اسارت و بندگی هزار نوع و هزار شکل دارد، نمی دانند که بندگی طمع و آز هم بندگی است، اسارت در قید عادات جاهلانه هم بندگی است، پول پرستی هم بندگی است:
بیتی از عنصری بیارم کز وی *** خوبتر و نغزتر رقم نتوان کرد
دانش و آزادگی و دین و مروت *** اینهمه را بنده درم نتوان کرد
حضرت یوسف (ع) سالها نام بردگی داشت، یعنی در بازار خرید و فروش کالاها خرید و فروش می شد، مانند یک کالای بی جان دست به دست می گشت. از زیر دست این خارج می شد و زیر دست دیگری قرار می گرفت. از این خانه به آن خانه منتقل می شد. مالک هیچ چیز نبود، حتی غذایی که می خورد و یا جامه ای که می پوشید از آن اربابان بود. اگر کار می کرد و محصولی از دسترنج خود تهیه می کرد باز هم متعلق به خودش نبود، زیرا بنده و برده هر چه کسب می کند به ارباب تعلق می گیرد.
یوسف از نظر جسمانی کاملا برده بود، ولی همین یوسف ثابت کرد که آقاتر و آزادتر از او در همه کشور مصر وجود ندارد. محبوب و معشوق یکی از زیباترین زنان مصر واقع شد و همان یوسف غلام و برده جواب رد به آن زن زیبای جوان متشخص داد. گفت در عین اینکه از لحاظ قانون مالکیت، تن من برده شماست، روحم آزاد است، بنده شهوت و هوا نیستم: غیر حق را من عدم انگاشتم؛ من فقط بنده یک حقیقت می باشم و روحم در مقابل یک فرمان خاضع است و آن خداوند متعال است که خالق من است. من حاضرم علاوه بر بردگی، در چهار دیواری زندان هم بسر ببرم و بنده شهوت و هوا نشوم. حاضرم این محرومیت و محدودیت ظاهری را بپذیرم و آن بند را بر گردن ننهم.
رو کرد به درگاه خداوند متعال و گفت خدایا زندان در نظر من از آنچه اینها مرا به آن می خوانند محبوب تر است.
در تاریخ، شواهد زیادی هست از کسانی که از لحاظ قانون مالکیت، غلام و برده و مملوک بودند، ولی از لحاظ روح و عقل و فکر در منتهای آزادی بودند. مگر لقمان حکیم که قرآن کریم سوره ای به افتخار او و نام او اختصاص داده، برده و بنده نبود؟
در عین حال از لحاظ عقل و روح و اخلاق در منتهای آزادمنشی بسر می برد.
شواهد زیادتری همیشه در جلو چشم خود می بینیم از کسانی که به حسب قانون مالکیت آزادند ولی اسیر و برده اند، عقل و فکرشان برده است، روح و دلشان برده است، شهامت و اخلاقشان برده است.
قرآن کریم می فرماید: «؛ بگو زیان کرده واقعی آن کسانی هستند که خودشان را باخته اند و شخصیت انسانی خود را از دست داده اند».
اینکه کسی در صحنه زندگی جامعه خود را ببازد، یا خانه و مسکن خود را ببازد، یا پول و ثروت خود را ببازد، یا مقام اجتماعی خود را ببازد، آنقدر مهم نیست که کسی شخصیت معنوی و انسانی خود را ببازد، حریت و شهامت خود را ببازد، شجاعت خود را ببازد، استقلال و مناعت خود را ببازد، صفا و صمیمیت خود را ببازد، وجدان و قلب حساس خود را ببازد، عقل و ایمان خود را ببازد، روح استغنا و فتوت خود را ببازد.
مردم همان طوری که علی (ع) فرمود دو دسته اند: یک دسته در بازار این جهان خود را می فروشند به پول و مقام و هوا و هوس و تجمل و مد و تقلید، و دسته دیگر در این بازار خود را خریداری می کنند و شخصیت واقعی و انسانی خود را باز می یابند، یک دنیا بزرگواری و عزت نفس و مناعت و شرافت و راستی و استقامت و عدالت و تقوی و حقیقت خواهی و ایمان و معنویت برای خود ذخیره می کنند.
در این بازار آن نرخی را به رسمیت می شناسند که قرآن تعیین کرد که هیچ چیز ارزش ندارد که آدمی خود را به آن بفروشد.
امام صادق (ع) در ضمن اشعاری می فرماید: من این نفس گرانبها را در بازار وجود و هستی فقط یک قیمت برایش قائل هستم، فقط یک گوهر است که شایسته است بهای این متاع گرانبها قرار گیرد. آن گوهر همان است که از صدف کون و مکان بیرون است. من در میان تمام مخلوقات جهان چیزی که ارزش بهای این کالا را داشته باشد، سراغ ندارم. اگر من خود را و نفس خود را به یک کالای دنیایی بفروشم، به موجب اینکه کالای دنیایی فانی شدنی است از بین می رود و متاع گرانبهای روح و نفس من نیز به موجب این که فروخته شد از دستم رفته است، دیگر من دست خالی هستم؛ نه متاع در دستم هست و نه بهای آن.
غلام همت آنم که زیر چرخ کبود *** ز هر چه رنگ تعلق پذیرد آزاد است
Sources :
مرتضی مطهری- حکمتها و اندرزها- صفحه 27-30