انواع مسئولیت های دینی و جایگاه «رهبری نسل جوان»
مسئولیت های دینی ما بر دو قسم است: بعضی مسئولیت ها مسؤئولیت یک کار است با یک شکل بالخصوص و قیافه معین. همه خصوصیات کار و اجزاء و شرایطش را خود اسلام معین کرده است و گفته است که شما این کار را در این قالب معین و با این شکل خاص انجام دهید. البته این کار برای نتیجه ای فرض شده، اما ما مسئول نتیجه نیستیم. اینها را می گویند تعبدیات. ما می توانیم آن نوع کارها را مسئولیت شکل و قالب بنامیم. مثلا نماز دستوری است که مقدمات و مقارنات معین دارد، شرایط و اجزایی دارد، موانع و قواطعی دارد. دستور اینست که ما نماز را همیشه با همین قالب و شکل انجام دهیم. تعبدی محض است. البته این کار با این شکل به خاطر نتیجه ای است، بلکه نتایجی برایش هست: «ان الصلوة تنهی عن الفحشاء و المنکر؛ به درستی که نماز (انسان را) از کارهای زشت و ناپسند باز می دارد.» (عنکبوت/ 45) اما ما فقط مسئول مقدمه این نتیجه هستیم، نه مسئول خود نتیجه. اگر آن مقدمه را بطور صحیح و کامل که تعیین شده و دستور رسیده انجام دهیم، نتیجه خود به خود دنبالش هست. نوع دیگر از مسئولیت هست که ما آن را مسئولیت نتیجه می نامیم، یعنی نتیجه را به عهده انسان می گذارد و می گوید من فلان نتیجه را می خواهم و اما اینکه آن نتیجه با چه وسیله و چه مقدمه و با چه شرایط و در چه قالبی انجام داده شود؟ با هر وسیله ای که بهتر است. یک وسیله ثابت و یکنواخت و قابل تعیین و اندازه گیری ندارد. در هر موردی و در هر زمانی آن وسیله فرق می کند.
مثالی عرض می کنم: شما فرضا یک گرفتاری دارید. مثلا یکی از کسان شما در زندان است. یک وقت هست که از یک نفر یک کار معین را در مورد این گرفتاری می خواهید. مثلا نامه ای را به او می دهید و می گوئید نامه را سر فلان ساعت به فلان شخص برسان. البته این نامه به منظور یک نتیجه نوشته شده، اما طرف فقط مسئول رساندن نامه است. یک وقت هست که مستقیما خود نتیجه را می خواهید و به مقدمه کار ندارید، می گوئید من از تو خلاصی این زندانی را می خواهم و اما اینکه چه وسیله ای به کار برده شود شما معین نمی کنید، خود او باید برود ببیند از چه راه و چه وسیله ای بهتر است اقدام کند. معمولا اینگونه مسئولیت ها در جاهایی است که وسیله، یکنواخت نیست، متغیر است، در یک حال از این وسیله باید استفاده کرد و در حال دیگر از وسیله دیگر، خصوصیات زمانی و مکانی و غیره فرق می کند. در اینگونه موارد باید رفت و حساب کرد و اندیشید و وسیله مناسب را به دست آورد.
در اسلام هر دو گونه مسئولیت وجود دارد. نماز و روزه و سایر تعبدیات از نوع اول است، اما جهاد از نوع دوم است. در جهاد، مسلمانان موظفند که از حوزه اسلام دفاع کنند و استقلال مسلمین را حفظ نمایند. اما با چه وسیله ای؟ آیا با شمشیر یا با تفنگ، یا با وسائل دیگر؟ آن دیگر تعیین نشده و اساسا قابل تعیین و اندازه گیری نیست. مسلمانان در هر زمانی موظفند بهترین وسیله را برای این کار تهیه ببینند: «و اعدوا لهم ما استطعتم من قوه؛ و در برابر آنها (دشمنان) هر چه می توانید نیرو تهیه کنید.» (انفال/ 60) باید ببینند بهترین وسیله در هر زمانی چیست؟
مسئله هدایت و رهبری از نوع دوم است. مسلمانان مسئول هدایت یکدیگرند. هر نسلی مسئول هدایت نسل بعدی است. بالاخص کسانی که سمت رسمی رهبری دارند مسئولیت بیشتری دارند. به هر حال این نتیجه یعنی هدایت یافتن باید به دست آید و اما وسیله ای که باید از آن استفاده شود برای همیشه و همه جا تعیین نشده و قابل تعیین و اندازه گیری هم نیست. در آیه کریمه می فرماید: «قوا انفسکم و اهلیکم نارا و قودها الناس و الحجاره؛ خودتان و خاندانتان را از آتشی که آتشگیره اش آدم است و سنگ، حفظ کنید.» (تحریم/ 6) خود نتیجه را می خواهد، به وسیله کار ندارد. در اسلام برای هدایت و رهبری، یک شکل صد در صد معین ترسیم نشده که همه اجزاء و مقدمات و مقارنات و شرایط و موانع در نظر گرفته شده باشد و اساسا قابل تعیین و ترسیم و اندازه گیری نیست، چون متفاوت است. رهبری مردم مثل نماز یک امر تعبدی و یکنواخت نیست، یا فی المثل از نوع ورد خواندن و منتر خواندن نیست که طرف یک وردی حفظ است برای عقرب زدگی و یا مارزدگی و هر عقرب زده یا مار زده را که بیاورند او همان ورد معین را که حفظ کرده می خواند.
Sources :
مرتضی مطهری- ده گفتار- صفحه 193-196