مراتب مختلف جهاد در تعالیم اسلامی
قرآن کریم، سه مفهوم مقدس را در بسیاری از آیات خود، توأم آورده است: ایمان، هجرت و جهاد. انسان قرآن، موجودی است وابسته به ایمان و وارسته از هر چیزی دیگر. این موجود وابسته به ایمان برای نجات ایمان خود هجرت می کند و برای نجات ایمان جامعه و در حقیقت برای نجات جامعه از چنگال اهریمن بی ایمانی جهاد می نماید. طبق آیات و روایات اسلامی دو نوع جهاد وجود دارد جهاد اکبر و جهاد اصغر. خداوند در قرآن مى گوید: در راه خدا جهاد کنید و حق جهادش را ادا نمائید «و جاهدوا فى الله حق جهاده». (حج/ 78)؛ «در راه خدا جهاد کنید و حق جهادش را ادا نمائید». اکثر مفسران اسلامى، جهاد را در اینجا به معنى خصوص مبارزه مسلحانه با دشمنان نگرفته اند، بلکه همانگونه که از مفهوم لغوى آن استفاده مى شود به معنى هر گونه جهاد و کوشش در راه خدا و تلاش براى انجام نیکی ها، و مبارزه با هوسهاى سرکش (جهاد اکبر) و پیکار با دشمنان ظالم و ستمگر (جهاد اصغر) دانسته اند.
مرحوم طبرسى در مجمع البیان از اکثر مفسران چنین نقل مى کند که منظور از حق جهاد خلوص نیت و انجام دادن اعمال براى خدا است. بدون شک حق جهاد نیز معنى وسیعى دارد که از نظر کیفیت و کمیت و مکان و زمان و سایر جهات، همه را شامل مى شود، اما از آنجا که مرحله اخلاص سخت ترین مرحله در جهاد نفس است، روى این مرحله تکیه کرده است، چرا که نفوذ افکار و انگیزه هاى غیر الهى در قلب و اعمال انسان آنقدر مخفى و باریک و پنهان است که جز بندگان خاص خدا از آن رهائى نمى یابند.
در جای دیگر دو دستور مهم که دو برنامه اساسى پیامبران را تشکیل مى دهد بیان مى کند، نخست روى سخن را به پیامبر (ص) کرده مى فرماید: «فلا تطع الکافرین». (فرقان/ 52)؛ «بنابراین از کافران اطاعت مکن». در هیچ قدم راه سازش با انحرافات آنها را پیش مگیر که سازشکارى با منحرفان، آفت دعوت به سوى خدا است، در برابر آنها محکم بایست و به اصلاح آنها بکوش، ولى مراقب باش ابدا تسلیم هوسها و خرافات آنها نشوى. و اما دستور دوم اینکه «و جاهدهم به جهادا کبیرا». (فرقان/ 52)؛ «به وسیله قرآن با آنها جهاد بزرگى کن». جهادى بزرگ به عظمت رسالتت، و به عظمت جهاد تمام پیامبران پیشین، جهادى که تمام ابعاد روح و فکر مردم را در بر گیرد و جنبه هاى مادى و معنوى را شامل شود. بدون شک منظور از جهاد در این مورد جهاد فکرى و فرهنگى و تبلیغاتى است، نه جهاد مسلحانه.
و به گفته مرحوم طبرسى در مجمع البیان این آیه دلیل روشنى است بر اینکه جهاد فکرى و تبلیغاتى در برابر وسوسه هاى گمراهان و دشمنان حق از بزرگترین جهادها است، و حتى ممکن است حدیث معروف پیامبر (ص): «رجعنا من الجهاد الاصغر الى الجهاد الاکبر»، «ما از جهاد کوچک به سوى جهاد بزرگ بازگشتیم»، اشاره به همین جهاد و عظمت کار دانشمندان و علما در تبلیغ دین باشد. این تعبیر عظمت مقام قرآن را نیز بازگو مى کند، چرا که وسیله اى است براى این جهاد کبیر، و سلاحى است برنده، که قدرت بیان و استدلال و تاثیر عمیق و جاذبیتش مافوق تصور و قدرت انسانها است. و خداوند در آیه: «و ما کان المؤمنون لینفروا کافة فلو لا نفر من کل فرقة منهم طائفة لیتفقهوا فى الدین» (توبه/ 122)؛ «شایسته نیست، مؤمنان همگى به سوى میدان جهاد کوچ کنند، چرا از هر گروهى، طایفه اى از آنان کوچ نمى کند و طایفه اى بماند تا در دین و معارف و احکام اسلام آگاهى پیدا کنند». و به هنگام بازگشت به سوى قوم خود آنها را انذار نمایند تا از مخالفت فرمان پروردگار بترسند و خوددارى کنند به دونوع جهاد، جهاد با جهل و جهاد با دشمن اشاره می کند که: گرچه جهاد بسیار پر اهمیت است و تخلف از آن ننگ و گناه، ولى در مواردى که ضرورتى ایجاب نمى کند که همه مؤمنان در میدان جهاد شرکت کنند، مخصوصا در مواقعى که پیامبر (ص) شخصا در مدینه باقى مانده نباید همه به جهاد بروند بلکه لازم است هر جمعیتى از مسلمانان به دو گروه تقسیم شوند گروهى فریضه جهاد را انجام دهند، و گروه دیگرى در مدینه بمانند و معارف و احکام اسلام را بیاموزند. و به هنگامى که یاران مجاهدشان از میدان بازگشتند احکام و فرمانهاى الهى را به آنها تعلیم دهند و از مخالفت آن انذارشان نمایند (و لینذروا قومهم اذا رجعوا الیهم). باشد که این برنامه موجب شود که آنها از مخالفت فرمان خدا بپرهیزند و وظائف خویش را انجام دهند. (لعلهم یحذرون).
جهاد اصغر در اسلام انواعى دارد: جهاد ابتدائى آزادى بخش، جهاد دفاعى، جهاد براى خاموش کردن آتش فتنه و شرک و بت پرستى. بنابراین جهاد اسلامى بر خلاف آنچه دشمنان معاند تبلیغ مى کنند هرگز به معنى تحمیل عقیده نیست، و اصولا عقیده تحمیلى در اسلام ارزشى ندارد، بلکه جهاد مربوط به مواردى است که دشمن جنگ را بر امت اسلامى تحمیل مى کند، یا آزادی هاى خداداد را از او مى گیرد، یا مى خواهد حقوق او را پایمال کند، و یا ظالمى گلوى مظلومى را مى فشارد که بر مسلمانان فرض است به یارى مظلوم بشتابند، هر چند منجر به درگیرى با قوم ظالم شود.
سید مهدى بحرالعلوم (ره) در رساله لباب الباب جهاد را به سه نوع جهاد اصغر و اکبر و اعظم تقسیم می کند و می نویسد: انسان چون قبل از عالم خلوص باید مسافر الى الله تعالى دوازده عالم را طى کند، اسلام اصغر و اکبر و اعظم، و ایمان أصغر و أکبر و أعظم، و هجرت صغرى و کبرى و عظمى، و جهاد اصغر و اکبر و اعظم، به همین جهت باید خصوصیات این عوالم و آثار و علائم و موانع و صوارف آنها را نیز بداند. جهاد اکبر یعنی اینکه چون سالک به توفیق حضرت ربانى موفق به هجرت گردید و از عادات و رسوم پاى درکشید قدم در میدان جهاد اکبر مى نهد و آن عبارتست از محاربه با جنود شیطان. سالک باید با توفیق الهى بر جنود وهم و غضب و شهوت فاتح آمده و در این مجاهده کبرى پیروز گردد و در این جهاد فتح و ظفر نصیبش گردد و از چنگ عوائق و علائق مستخلص شده عالم طبیعت را بدرود کند.
Sources :
مکارم شیرازی- تفسیر نمونه- ج 14 ص 182 و ج 15 ص 122
مرتضی مطهری- قیام و انقلاب مهدی- ص 73