رمز پیروزی در امتحان الهی
آزمایش خدا همگانى است از آنجا که نظام حیات در جهان هستى نظام تکامل و پرورش است و تمامى موجودات زنده مسیر تکامل را مى پیمایند، حتى درختان استعدادهاى نهفته خود را با میوه بروز مى دهند همه مردم از انبیاء گرفته تا دیگران طبق این قانون عمومى مى بایست آزمایش شوند و استعدادات خود را شکوفا سازند. گرچه امتحانات الهى متفاوت است، بعضى مشکل، بعضى آسان و قهرا نتائج آنها نیز با هم فرق دارد، اما به هر حال آزمایش براى همه هست، قرآن مجید به امتحان عمومى انسانها اشاره کرده مى فرماید: «احسب الناس ان یترکوا ان یقولوا آمنا و هم لا یفتنون؛ آیا مردم پنداشتند همین که گفتند ایمان آوردیم به حال خود رها می شوند و مورد آزمایش قرار نمی گیرند؟» (عنکبوت/ 2) قرآن نمونه هائى از امتحانات پیامبران را نیز بازگو کرده است آنجا که مى فرماید: «و اذ ابتلى ابراهیم ربه؛ و هنگامی که خدا ابراهیم را بیازمود.» (بقره/ 124) در جاى دیگر آمده است: «فلما رآه مستقرا عنده قال هذا من فضل ربى لیبلونى ءاشکر ام اکفر؛ هنگامى که یکى از پیروان سلیمان تخت بلقیس را در کمتر از یک چشم به هم زدن از راه دور براى او حاضر کرد، سلیمان گفت این لطف خدا است براى اینکه مرا امتحان کند آیا شکرگزارى مى کنم یا کفران؟» (نمل/ 40)
خداوند در قرآن می فرماید: «و لنبلونکم بشىء من الخوف و الجوع و نقص من الأمول و الأنفس و الثمرت و بشر الصبرین؛ قطعا همه شما را با چیزى از ترس، گرسنگى، زیان مالى و جانى، و کمبود میوه ها آزمایش مى کنیم و بشارت ده به استقامت کنندگان!» (بقره/ 155) بعد از ذکر مساله شهادت در راه خدا، و زندگى جاوید شهیدان، و همچنین مساله صبر و شکر که هر کدام یکى از چهره هاى آزمایشهاى الهى است، در این آیه به مساله آزمایش به طور کلى و چهره هاى گوناگون آن اشاره مى کند و به عنوان یک امر قطعى و تخلف ناپذیر مى فرماید: به طور مسلم ما همه شما را با امورى همچون ترس و گرسنگى و زیان مالى و جانى و کمبود میوه ها آزمایش مى کنیم. و از آنجا که پیروزى در این امتحانات جز در سایه مقاومت و پایدارى ممکن نیست در پایان آیه مى فرماید: و بشارت ده صابران و پایداران را.
به این ترتیب فشرده اى از مساله بزرگ امتحان و هدف نهائى و چهره هاى مختلف، و عوامل پیروزى و همچنین نتائج آن را در این چند جمله کوتاه روشن مى سازد. در آیه فوق نمونه هائى از امورى که انسان با آنها امتحان مى شود بیان شده، از قبیل: ترس، گرسنگى، زیانهاى مالى، و مرگ... ولى وسائل آزمایش خداوند منحصر به اینها نیست بلکه امور دیگرى نیز در قرآن به عنوان وسیله امتحان آمده است، مانند فرزندان، پیامبران، و دستورات خداوند، حتى بعضى از خوابها ممکن است از وسائل آزمایش باشد، شرور و خیرها نیز از آزمایشهاى الهى محسوب مى شوند. «و نبلوکم بالشر و الخیر؛ و شما را با خیر و شر می آزماییم.» (انبیاء/ 35) بنابراین مواردى که در آیه شمرده شده جنبه انحصارى ندارد، هر چند از نمونه هاى روشن و زنده آزمایشهاى الهى است.
مردم در برابر آزمایشهاى خداوند به دو گروه تقسیم مى شوند: گروهى از عهده امتحانات بر آمده و گروهى مردود مى شوند. مثلا مساله ترس که پیش مى آید گروهى خود را مى بازند و به خاطر اینکه کوچکترین ضررى به آنها نرسد شانه از زیر بار مسئولیت خالى مى کنند، در جنگها فرار مى کنند، یا راه سازشکارى پیش مى گیرند، و با عذرتراشی هائى همچون «نخشى ان تصیبنا دائرة؛ ما مى ترسیم ضررى به ما متوجه شود.» (مائده/ 52) از تکلیف الهى سرباز مى زنند. اما گروهى دیگر در برابر عوامل ترس با ایمان و توکل بیشترى خود را براى هرگونه فداکارى مهیا مى کنند، چنانکه در قرآن کریم آمده است: «الذین قال لهم الناس ان الناس قد جمعوا لکم فاخشوهم فزادهم ایمانا و قالوا حسبنا الله و نعم الوکیل؛ همان کسانی که وقتی مردم به آنها گفتند: مشرکین در برابر شما گردآمده اند، پس از آنان بترسید، (به جای ترس) بر ایمانشان افزود و گفتند: خداوند ما را بس است و نیکو حمایتگری است.» (آل عمران/ 173)
در برابر سائر مشکلات و عوامل امتحان که در آیه آمده است همچون گرسنگى و زیانهاى مالى و جانى نیز همه مردم یکسان نیستند. حال که همه انسانها در یک امتحان گسترده الهى شرکت دارند، راه موفقیت در این آزمایشها چیست؟ پاسخ این سؤال را قسمت آخر آیه مورد بحث و آیات دیگر قرآن مى دهد:
1- نخستین و مهمترین گام براى پیروزى همان است که در جمله کوتاه و پر معنى و بشر الصابرین در آیه فوق آمده است، این جمله با صراحت مى گوید: رمز پیروزى در این راه، صبر و پایدارى است و به همین دلیل بشارت پیروزى را تنها به صابران و افراد با استقامت مى دهد.
2- توجه به گذرا بودن حوادث این جهان و سختیها و مشکلاتش و اینکه این جهان گذرگاهى بیش نیست عامل دیگرى براى پیروزى محسوب مى شود که در جمله «انا لله و انا الیه راجعون؛ ما از آن خدا هستیم و به سوى خدا باز مى گردیم.» (بقره/ 156) آمده است. اصولا این جمله که از آن به عنوان کلمه استرجاع یاد مى شود، عصاره اى است از عالیترین درسهاى توحید و انقطاع الى الله و تکیه بر ذات پاک او در همه چیز و در هر زمان، و اگر مى بینیم بزرگان اسلام به هنگام بروز مصائب سخت این جمله را با الهام گرفتن از قرآن مجید تکرار مى کردند براى این بوده است که شدت مصیبت آنها را تکان ندهد و در پرتو ایمان به مالکیت خداوند و بازگشت همه موجودات به سوى او، این حوادث را در خود هضم کنند. امام علی (ع) در تفسیر این جمله مى فرماید: «ان قولنا: «انا لله» اقرار على انفسنا بالملک؛ و قولنا: "و انا الیه راجعون" اقرار على انفسنا بالهلک؛ اینکه ما مى گوئیم انا لله اعتراف به این حقیقت است که ما مملوک اوئیم و اینکه مى گوئیم و انا الیه راجعون اقرار به این است که ما از این جهان خواهیم رفت و جایگاه ما جاى دگر است.» (حکمت 99 / نهج البلاغه)
3- استمداد از نیروى ایمان و الطاف الهى عامل مهم دیگرى است، کسانى هستند که هر وقت دستخوش حوادث مى گردند، اعتدال خود را از دست داده، گرفتار اضطراب مى شوند، اما دوستان خدا چون برنامه و هدف روشنى دارند بدون حیرت و سرگردانى، مطمئن و آرام به راه خود ادامه مى دهند، خدا نیز روشن بینى بیشترى به آنها مى دهد که در انتخاب راه صحیح دچار اشتباه نشوند، چنانکه قرآن مى گوید: «و الذین جاهدوا فینا لنهدینهم سبلنا؛ کسانى که در راه ما به جهاد برخیزند ما آنها را به راههاى خود هدایت مى کنیم.» (عنکبوت/ 69)
4- توجه به تاریخ پیشینیان و بررسى موضع آنان در برابر آزمایشهاى الهى براى آماده ساختن روح انسان نسبت به امتحانات پروردگار بسیار مؤثر است. اصولا اگر انسان در مسائلى که براى او پیش مى آید احساس تنهائى کند از نیروى مقاومتش کاسته خواهد شد، اما توجه به این حقیقت که این مشکلات طاقت فرسا و آزمایشهاى سخت الهى براى همه اقوام و ملتها در طول تاریخ وجود داشته سبب افزایش نیروى پایدارى انسان مى گردد به همین دلیل قرآن مجید کرارا براى دلدارى پیامبر (ص) و تقویت روحیه او و مؤمنان اشاره به تاریخ گذشتگان و حوادث دردناک زندگى آنها مى کند مثلا مى گوید: «و لقد استهزء برسل من قبلک؛ (اگر تو را استهزاء کنند نگران مباش) پیامبران پیشین نیز گرفتار استهزاى جاهلان بودند. (اما با نیروى استقامت بر آنها پیروز شدند.)» (انعام/ 10) در جاى دیگر مى فرماید: «و لقد کذبت رسل من قبلک فصبروا على ما کذبوا و اوذوا حتى اتاهم نصرنا؛ اگر تو را تکذیب کنند تعجب نیست، پیامبران پیشین را نیز تکذیب کردند آنها در برابر تکذیب مخالفان پایدارى و شکیبائى به خرج دادند، و آزار شدند تا سرانجام نصرت و یارى ما به سراغشان آمد.» (انعام/ 34)
5- توجه به این حقیقت که همه این حوادث در پیشگاه خداوند رخ مى دهد و او از همه چیز آگاه است عامل دیگرى براى پایدارى است. کسانى که در یک مسابقه مشکل و طاقت فرسا شرکت دارند همین که احساس مى کنند جمعى از دوستانشان در اطراف میدان مسابقه آنها را مى بینند تحمل مشکلات براى آنها آسان مى شود و با شوق و عشق بیشترى به نبرد با حوادث بر مى خیزند. جائى که وجود چند نفر تماشاچى چنین اثرى در روح انسان بگذارد توجه به این حقیقت که خداوند مجاهدتهاى ما را در صحنه هاى آزمایش مى بیند، چه عشق و شورى به ادامه این جهاد در ما ایجاد خواهد کرد. قرآن مى گوید: به هنگامى که نوح (ع) تحت شدیدترین فشارها از سوى قومش مامور به ساختن کشتى شد خداوند به او دستور داد «و اصنع الفلک باعیننا؛ در برابر ما اقدام به ساختن کشتى کن.» (هود/ 37) جمله «باعیننا» (در برابر دیدگان علم ما) چنان قوت قلبى به نوح (ع) بخشید که فشار و استهزاى دشمنان، کمترین خللى در اراده نیرومند او ایجاد نکرد. از سالار شهیدان و مجاهدان راه خدا امام حسین (ع) همین معنى نقل شده که در صحنه کربلا به هنگامى که بعضى از عزیزانش با فجیعترین وجهى شربت شهادت نوشیدند فرمود: «هون على ما نزل بى انه بعین الله؛ همین که مى دانم این امور در برابر دیدگان علم پروردگار انجام مى گیرد تحمل آن بر من آسان است.»
Sources :
ناصر مکارم شیرازی- تفسير نمونه- جلد 1 صفحه 533-529