حاج آقا حسین قمی
آیة الله العظمی حاج آقا حسین طباطبائی قمی، مرجع بزرگ شیعه، مبارز خستگی ناپذیر دوران رضا خان پهلوی در 28 رجب سال 1282 هـ.ق در قم بدنیا آمد. نسب او با 28 واسطه به امام حسن مجتبی (ع) می رسد. تحصیلات ابتدائی را در یکی از مکتب خانه های قم شروع کرد و بعد درسهای مقدماتی (صرف و نحو و منطق) و تا دوران بلوغ در قم بود و برای تکمیل دروسش به تهران آمد. درس های دوره سطح، معالم، قوانین، شرح لمعه، رسائل و مکاسب را خواند و در 22 سالگی برای سفر حج به مدینه و مکه مشرف شد. در برگشت از مکه، به نجف رفت و بعد از زیارت نجف و کربلا به سامرا رفت و در مجلس درس آیة الله میرزا حسن شیرازی (میرزای بزرگ) شرکت کرد. آیة الله حاج آقا حسین، مدت 2 سال در سامرا اقامت کرد و سپس به تهران برگشت. 5 سال در تهران بود و در این مدت از اساتید بزرگی چون آقا علی مدرس، میرزا ابوالحسن جلوه، شیخ فضل الله نوری، میرزا محمدحسن آشتیانی، میرزا محمود قمی، میرزا هاشم رشتی، شیخ علی نوری، عبدالحسن مدرس ریاضی، ابوالحسن کرمانشاهی و علی اکبر حکمی یزدی کسب فیض کرد. ایشان سپس به عراق و به حوزه علمیه نجف رفت. در نجف از محضر علمای بزرگ آنجا، بهره های فراوانی برد. در سال 1321 هـ.ق به سامرا رفت و به طور جدی و مستمر در درس میرزا محمدتقی شیرازی، مراتب عالی علمی را یکی پس از دیگری، پشت سر گذاشت. استادش عنایت خاصی به او داشت و مقلدان خود را در مسائل احتیاطی به ایشان، ارجاع می داد. این امر نشان دهنده این بود که در آینده، او اعلم مجتهدان زمان است. دراین میان، در پی درخواست مردم مشهد از محضر میرزا محمدتقی شیرازی استاد حاج آقا حسین، در فرستادن عالمی با تقوا و مجتهدی دانا و توانا به مشهد، ایشان او را نسبت به این امر مناسب دانسته و سفر به مشهد و اقامت در آن ارض اقدس را پیشنهاد کردند. حاج آقا حسین پذیرفت و بعد از ده سال سکونت در سامرا، به سوی مشهد مقدس، رهسپار شد. او در سال 1331 هـ.ق، با رفتن به مشهد، به تحصیل 40 ساله خود خاتمه داد و با پشتوانه علمی گرانقدری برای رهبری و زعامت مردم، آمادگی خود را اعلام کرد.
زعامت حوزه علمیه خراسان
آیة الله حاج آقا حسین، در نخستین روزهائی که به مشهد رسید، با برپائی نماز جماعت، ارتباط خود را با مردم برقرار کرد، به سئوالات مردم پاسخ می داد، به وضعیت محرومان و مستضعفان پرداخت و زعامت حوزه علمیه مشهد را بر عهده گرفت، و به امور طلاب علوم دینی رسیدگی و در منزل خود برای آنها، تدریس می کرد. ایشان اگر چه در طول مدت اقامتش به سئوالات شرعی مردم پاسخ گو بود، ولی از مطرح شدن نام خود و قبول مسئولیت «مرجعیت» و انتشار رساله عملیه، پرهیز می کرد تا اینکه با اصرار مردم و مراجعه عده زیادی از متدینین، رساله احکام فارسی ایشان در سال 1351 بنام «مجمع المسائل» به چاپ رسید و مرجعیت او از همان موقع شروع شد. آیة الله که با واکنش شجاعانه، نسبت به اقدامات ضد مذهبی رضاخان پهلوی و رژیم او چون مسئله کشف حجاب، مدارس مختلط دختران و پسران و غیره در صحنه سیاست بطور عملی بود، با اعتراض شدید رژیم روبرو و به عنوان اعتراض، شجاعانه به تهران آمدند. پس از قیام خونین مسجد گوهرشاد، مدتی ایشان را در تهران توقیف و در نهایت در سال 1354 هـ.ق به عراق تبعید کردند، از آن به بعد مرکز مرجعیت ایشان به کربلا منتقل شد.
ورود آیة الله قمی در حوزه کربلا
حوزه علمیه کربلا که در آن زمان با رحلت مرحوم آیة الله میرزا محمدتقی شیرازی رو به ضعف نهاده بود، با ورود حاج آقا حسین و استقرار ایشان، دوباره رونق گرفت، آیة الله جمعی از فضلا و مدرسان بزرگ حوزه نجف را چون حضرات آیات میلانی، خویی، سید علی بهبهانی، میرزا مهدی شیرازی، سید صدرالدین جزایری را دعوت کرد و برای تدریس و پیشرفت علمی حوزه علمیه کربلا، از آنها کمک خواست. به دنبال این تلاش و فعالیت بی وقفه این مجتهد بزرگ، وضع حوزه تغییر یافت و جلسات درس و بحث مجددا رونق گرفت. ایشان هم در کنار اداره حوزه و تدریس طلاب علوم دینی، زعامت و رسالت عظیم مرجعیت را به عهده گرفتند.
مرجعیت عامه در نجف
علما و مجتهدان نجف اشرف با از دست دادن آیة الله سید ابوالحسن اصفهانی، برای سپردن مرجعیت عامه و سرپرستی حوزه کهن نجف، اصرار فراوان به ایشان کردند که قبول این مسئولیت واجب است. آن پیر وارسته که چاره ای جز قبول این دعوت نداشت، راهی شهر نجف می شود و بعد از 11 سال اقامت در کربلا این شهر را ترک کرد. از آنجا که ایشان این مسئولیت را موجب خطر برای دین و تقوای خود می دید، از خدا می خواست که اگر مردن برای دین و آخرتش بهتر است، مرگ او را برساند. وقتی هم که متوجه شدند که از حضرت آیة الله بروجردی دعوت شده تا به نجف بیایند و زعامت حوزه را به عهده بگیرند، فرمودند: ای کاش زودتر می آمد و این مسئولیت را به عهده می گرفت و من به کربلا برمی گشتم و به کارهای خود مشغول می شدم. ایشان سه ماه بعد از رحلت آیة الله العظمی سید ابوالحسن اصفهانی در سال 1366 قمری به رحمت ایزدی پیوست.
اساتید آیة الله قمی در نجف
1. میرزا حبیب الله رشتی
2. حاج آقا رضا همدانی
3. آخوند ملا علی نهاوندی
4. شیخ محمدکاظم خراسانی
5. شیخ محمدکاظم یزدی
6. سید احمد کربلائی
آیة الله قمی، از تمام اساتید خود در نجف و سامرا اجازه اجتهاد داشتند و از مرحوم سید مرتضی کشمیری، اجازه نقل روایت داشتند.
تالیفات حاج آقا حسین طباطبائی قمی
آثار ارزنده ای که در فقه از ایشان است:
1- حاشیه بر عروة الوثقی (ازاول تقلید تا بخشی از احکام نماز)
2- حاشیه بر رساله ارث و نفقات
3- حاشیه بر رساله ربائیه رضاعیه
4- حاشیه بر صحة المعاملات
5- مناسک حج
6- طریق النجاة
7- منتخب الاحکام
8- هدایة الانام فی المسائل الحلال و الحرام (رساله الحکام)
9- ذخیرة الاحکام و کتابهای دیگر
شاگردان آیة الله در کربلا
1. شیخ محمدعلی سرابی
2. سید زین العابدین کاشانی حائری
3. شیخ هادی حائری شیرازی (پور امینی)
4. شیخ محمدحسین صدقی مازندرانی
5. شیخ محمدرضا جرقویه ای اصفهانی
برخی از شاگردان در حوزه مشهد
1- میرزا حسن بجنوردی
2- حاج آخوند ملا عباس تربتی
3- شیخ محمدعلی کاظمی خراسانی
4- شیخ فاضل قفقازی
5- میرزا مهدی حکیم
6- شیخ مجتبی قزوینی
7- شیخ هاشم قزوینی
8- میرزا احمد مدرس یزدی
9- شیخ حسنعلی راشد تربتی
10- حاج آقا بزرگ اشرفی شاهرودی
11- شیخ کاظم دامغانی و دهها عالم دیگر.
Sources :
سید محسن امین عاملی- اعیان الشیعه- ج6
شیخ عباس قمی- فواید الرضویه
شیخ آقابزرگ تهرانی- نقباء البشر- ج2