محتوای خطابه های نماز جمعه
منظور عمده از اجتماع در نماز جمعه شنیدن همان خطابه هاست. خواندن دو خطبه قبل از نماز جمعه واجب است همان گونه که ایستادن خطیب به هنگام ایراد خطبه نیز واجب مى باشد، شخصى که خطبه مى خواند حتما باید همان امام نماز جمعه باشد. در آن خطابه ها و سخنرانی ها باید موارد زیر باشد:
اول حمد و ثنای الهی، دوم درود بر خاتم الانبیاء و ائمه دین، سوم موعظه و یک سلسله مطالب لازم دیگر، چهارم قرائت سوره ای از قرآن. این ماده ای است که آنجا هست، ماده ای است که ما در اسلام داریم. محتواى خطبه نخست حمد خدا و درود بر پیامبر (ص) است احتیاط این است که این قسمت به زبان عربى باشد ولى بقیه به زبان مستمعین خوانده مى شود سپس مردم را به تقواى الهى توصیه کند، و یکى از سوره کوتاه قرآن را بخواند، و این امر را در هر دو خطبه رعایت کند، و در خطبه دوم بعد از درود بر پیامبر (ص) دعا بر ائمه مسلمین کند، و براى مؤمنین و مؤمنات استغفار نماید و شایسته است در ضمن خطبه مسائل مهمى که با دین و دنیاى مسلمین ارتباط دارد مطرح کند، و آنچه مورد نیاز مسلمین در داخل و خارج کشورهاى اسلامى و در داخل و خارج آن منطقه مى باشد مورد بحث قرار دهد، و مسائل سیاسى و اجتماعى و اقتصادى و دینى را با در نظر گرفتن اولویت ها مطرح نماید، به مردم آگاهى بخشد و آنها را از توطئه هاى دشمنان با خبر بسازد، برنامه هاى کوتاه مدت و دراز مدت براى حفظ جامعه اسلامى و خنثى کردن نقشه هاى مخالفان به آنها گوشزد کند. خلاصه خطیب باید بسیار هوشیار و بیدار و اهل فکر و مطالعه در مسائل اسلامى باشد، و از موقعیت این مراسم بزرگ حداکثر استفاده را براى پیشبرد اهداف اسلام و مسلمین بنماید. در خطبه جمعه علاوه بر حمد و ثنای الهی و ذکر رسول اکرم (ص) و ائمه دین و یک سوره قرآن، لازم است خطیب موعظه کند و عنداللزوم مطالب لازمی را برای مسلمین بگوید. راجع به اینکه آن مطالب لازم چه نوع مطالبی خوب است، در وسائل الشیعه جلد اول صفحه 457 در ضمن احادیث مربوط به خطبه جمعه، حدیثی از کتاب علل الشرایع و عیون اخبار الرضا نقل کرده.
این حدیث را فضل بن شاذان نیشابوری که از اکابر و ثقات رواه ما است از حضرت رضا (ع) نقل می کند. در آنجا دارد: «انما جعلت الخطبه یوم الجمعه لان الجمعة مشهد عام»؛ «یعنی علت اینکه خطبه در روز جمعه قرار داده شده این است که روز جمعه از نظر اسلام روز اجتماع عمومی است و همه باید در اجتماع روز جمعه جمع شوند»؛ «فاراد ان یکون للامیر سبب الی موعظتهم و ترغیبهم فی الطاعة و ترهیبهم من المعصیة»؛ «خداوند با تشریع این دستور خواسته است که این وسیله ای باشد برای رئیس و پیشوای جمعیت که آنها را موعظه کند، به طاعت ترغیب کند و از معصیت و گناه، آنها را بترساند»؛ «و توقیفهم علی ما اراد من مصلحة دینهم و دنیاهم»؛ «دیگر اینکه مردم را آگاه کند به مصلحتهای دینی و مصلحتهای دنیائیشان، مصالح واقعی مردم را به آنها بگوید»؛ «و یخبرهم بما یرد علیهم من الافاق من الاحوال التی فیها المضره و المنفعة»؛ «دیگر اینکه آنچه در آفاق دور دست از قضایای خوب و بد به حال مسلمین واقع می شود به آنها بگوید و به اطلاع آنها برساند و آنها را در جریان بگذارد». حوادثی برای عالم اسلام پیش می آید، یک وقت از نوع نوید و بشارت است، پیشرفتی حاصل شده برای اسلام و افتخاری به دست آمده است و خوب است مردم مطلع شوند، و یک وقت است حادثه سوئی برای عالم اسلام پیش آمده باز باید مسلمین از حال یکدیگر آگاه بشوند، مثلا بدانند که در این هفته بر سر برادرانشان در الجزایر یا در نقطه دیگر دنیا چه آمده است. امام علت وجوب دو خطبه در نماز جمعه را اینگونه بیان می کنند: «و انما جعلت خطبتین لیکون واحده للثناء علی الله و التحمید و التقدیس لله عزوجل، و الاخری للحوائج و الاعذار و الانذار و الدعاء لما یرید ان یعلمهم من امره و نهیه و ما فیه الصلاح و الفساد» یعنی علت اینکه دو خطبه فرض شده این است که در یکی به حمد و ثناء و تقدیس الهی پرداخته شود و در یکی دیگر به ذکر حوائج مردم و ارشاد و موعظه آنها پرداخته شود. اما همان طوری که صاحب "وسائل الشیعه" گفته این جهت، همه وقت ضرورت ندارد.
Sources :
مرتضی مطهری- ده گفتار- صفحه 236-235 و صفحه 234-232
مکارم شیرازی- تفسیر نمونه ج 24 صفحه 137