عدل به معنای رعایت استحقاقها
موجودات در نظام هستی از نظر قابلیتها و امکان فیض گیری از مبدأ هستی با یکدیگر متفاوتند، هر موجودی در هر مرتبه ای هست از نظر قابلیت استفاضه، استحقاقی خاص به خود دارد. ذات مقدس حق (خدا) که کمال مطلق و خیر مطلق و فیاض علی الاطلاق است، به هر موجودی آنچه را که برای او ممکن است از وجود و کمال وجود، اعطا می کند و امساک نمی نماید. علی (ع) در خطبه 214 نهج البلاغه می فرماید: حق یکطرفی نیست. هر کسی که بر عهده دیگری حقی پیدا می کند، دیگری هم بر عهده او حقی پیدا می کند. تنها ذات احدیت است که بر موجودات حق پیدا می کند و موجودات در برابر او وظیفه و مسئولیت پیدا می کنند اما هیچ موجودی بر او حق پیدا نمی کند.
عدل الهی در نظام تکوین
طبق این نظریه، یعنی هر موجودی، هر درجه از وجود و کمال وجود که استحقاق و امکان آن را دارد دریافت می کند. ظلم یعنی منع فیض و امساک وجود از وجودی که استحقاق دارد. اگر با این مقیاس که تنها مقیاس صحیح است بخواهیم بررسی کنیم، باید ببینیم در میان همه آن چیزهایی که شر، تبعیض، ظلم و غیره پنداشته شده است، آیا واقعا موجودی از موجودات، امکان وجود در نظام کل هستی داشته و وجود نیافته است؟ و یا امکان یک کمال وجودی در نظام کلی داشته و از او دریغ شده است؟ آیا به یک موجودی، چیزی داده شده که نبایست داده شود؟ یعنی آیا از ناحیه ذات حق بجای آنکه خیر و رحمت افاضه شود چیزی داده شده که نه خیر و رحمت بلکه شر و نقمت است، و نه کمال بلکه عین نقص است؟
با توجه به اینکه همه اشیاء با یک نسبت مساوی در برابر خداوند قرار گرفته اند، این موضوع پیش می آید که پس استحقاقی در کار نیست تا عدل به معنی رعایت استحقاقها مصداق پیدا کند، اگر عدل درباره خداوند صادق باشد، عدل به معنی رعایت تساوی است زیرا از نظر استحقاقها تفاوتی در کار نیست، پس عدل به معنی رعایت استحقاقها و عدل به معنی رعایت تساوی، درباره خداوند یک نتیجه می دهد. علیهذا عدل الهی ایجاب می کند که هیچگونه تبعیض و تفاوتی در میان مخلوقات در کار نباشد و حال آنکه انواع تفاوتها هست، هر چه هست تفاوت و تنوع و اختلاف سطح است.
پاسخ این است که مفهوم حق و استحقاق درباره اشیاء نسبت به خداوند عبارت است از نیاز و امکان وجود یا کمال وجود. هر موجودی که امکان وجود یا امکان نوعی از کمال وجود داشته باشد، خداوند متعال به حکم آنکه تام الفاعلیه و واجب الفیاضیه است، افاضه وجود یا کمال وجود می نماید. عدل خداوند عبارت است از فیض عام و بخشش گسترده در مورد همه موجوداتی که امکان هستی یا کمال در هستی دارند بدون هیچ گونه امساک یا تبعیض.
Sources :
مرتضی مطهری- عدل الهی- صفحه 70-72