کتاب الآثار الباقیه عن القرون الخالیه
کتاب به نام «الآثار الباقیه عن القرون الخالیه» به عربی است و یکی از آثار مهم و معتبر "ابوریحان بیرونی" می باشد. موضوع اصلی کتاب، عبارتست از گاه شماری و گاه شناسی ملت های باستانی و در ضمن آن، به نکات و مطالب ارزشمندی درباره مسائل نجومی، جشنها و اعیاد اقوام گوناگون، مراسم فرقه های مذهبی، گزارشی راجع به مدعیان نبوت و مطالبی بدیع در تاریخ ملوک بابل، کلده، مصر، ایران، روم و یونان، پرداخته شده است.
نویسنده:
ابوریحان محمدبن احمد هروی خوارزمی بیرونی، محقق و حکیم مشهور و فیلسوف و ریاضی دان و هند شناس بزرگ ایرانی! وی در سال 365 هـ ق= 973 میلادی، در شهر «کش» پایتخت خوارزم، در خانواده ای که ظاهرا با خاندان سلطنتی انس داشتند بدنیا آمد و تحت حمایت و سرپرستی "ابومنصور بن علی بن عراق" رشد کرد. ابونصر منصور، ستاره شناس برجسته و ریاضی دان آن زمان بود که ابوریحان در دوران جوانی اش، در این رشته ها زیر نظر او تخصص یافت و در واقع، استادش بود. ابوریحان به دلیل استعداد و کیفیت بالای آموزش خود در هنگام تحصیل و تحقیق علمی، قبل از هجده سالگی، اولین مشاهده ستاره شناسی اش انجام و مدت 7 سال در همان شهر (کش) با دانشمندان دیگر رابطه برقرار کرد بطوری که سال 387 هـ ق، با همکاری "ابوالوفاء بوزنجانی" یک مشاهده قمری در بغداد انجام داد تا تفاوت طولی را بین دو پایتخت، تعیین کند. به دلیل اوضاع نامساعد، خوارزم را ترک و به «ری» و سپس به گیلان سفر و سال 8-387 هـ ق، کتاب مقالید علم الهیئه و غیره را در زمینه ستاره شناسی به پایان رساند!! ابوریحان از گیلان به جرجان رفت و به دنبال علوم و تحقیقاتش، اواخر 390 هـ ق، نگارش همین کتاب «الاثار الباقیه» را شروع و یکسال بعد، بعد از تکمیل کتاب، آنرا شمس المعالی قابوس بن وشمگیر زیاری (پادشاه) هدیه کرد. ابوریحان تبحر زیادی در علوم اسلامی متون هندوان و فلسفه یونانی داشت ولی شهرت او بیشتر در ریاضیات و نجوم و هیئت و جغرافیا بود! این کتاب، عالمانه ترین و مهم ترین اثر این دانشمند بزرگ در میان دهها آثار اوست. با قضاوت در مورد جزئیات معلوم است که او اطلاعات مفصل و گرانبهای این کتاب را طی سالیان زیاد و با زحمت و تلاش فراوان جمع آوری کرده بود.
تقسیم و ساختار کتاب!
کتاب الاثار الباقیه دارای پیشگفتار و 21 فصل است. در پیشگفتار، انگیزه اش را درباره تألیف کتاب می گوید و بعد روش کارش را توضیح می دهد.
فصل اول: در بیان ماهیت شب و روز و آغاز هر کدام از نظر اعراب، رومیان و ایرانیان، آنگاه درباره مبدأ شبانه روز نجومی و عقیده فقها را در مورد روز شرعی مطرح می کند.
فصل دوم: در بیان ماهیت و مبدأ سال و ماه و اقسام کبیسه ها.
فصل سوم: در باب ماهیت تاریخ هجری، میلادی، رومی و غیر آن و اختلاف اقوام درباره آنها و بعد عقاید ملتهای گوناگون (ایرانیان، یهودیان، مسیحیان) درباره اندازه عمر جهان می گوید.
فصل چهارم: درباره اختلاف امت ها در ماهیت ذوالقرنین و بعد هم گفتارهای گوناگونی را مطرح می کند.
فصل پنجم: از ماههای ایرانی، خمسه مسترقه، ماههای مجوس خوارزم، ماههای عبرانیان و از این قبیل.
فصل ششم: درباره چگونگی استخراج برخی تاریخ ها از تاریخ دیگر! تاریخ پادشاهان و مدت شاهی آنها.
فصل هفتم: در بیان ادوار و چگونگی پیدایش ماهها و سالها در نزد یهود، سخنی درباره اولین اجتماع نیرین در سالهای اسکندری.
فصل هشتم: درباره تاریخ مدعیان نبوت و اقوامی که به آنها گرویدند. ضمنا سخنانی درباره بودا، صابئین و زرتشت.
فصل نهم: درباره جشن های ایرانیان، نوروز و علت پیدایش آن.
فصل دهم، یازدهم و دوازدهم: درباره جشن های سغدیان و اعیاد اهل خوارزم.
فصل سیزدهم: روزها و ماهها و جشن های رومیان. چگونگی شیرین کردن آب شور، حقیقت نور و گرمی آفتاب و از این قبیل.
فصل چهاردهم و پانزدهم: ماهها و روزهای مقدس و جشن های یهودیان و مسیحیان و اعمالی که باید انجام دهند.
فصل شانزدهم: درباره روزه ترسایان و جشن های آنها، بعضی از اعتقادات مسیحیان در مورد تاریخ زندگی حضرت عیسی مسیح (ع).
فصل هفدهم: درباره نصارای نسطوری و روزه آنها و جدول های مربوط به آنان.
فصل هجدهم: درباره جشن های مجوس قبل از ظهور زرتشت و اعیاد صابیان.
فصل نوزدهم: شرح ایامی که اعراب جاهلی داشتند. علت نامگذاری، مبدأ ماههای عربی و بازارهای آنان بحث می کند.
فصل بیستم: درباره ایام مسلمانان شامل عاشورا و سابقه آن و وقایع مهم هر یک از ماهها برای مسلمین. در پایان این فصل اشاره ای به غدیر خم دارد.
فصل بیست و یکم: در توضیح طلوع و غروب ماه، سپس مباحثی درباره اختلاف هندیان و اعراب در تقسیم منازل ماه، جهت بادها، و سخنی درباره اسطرلاب.
در پایان مسئله تسطیح کره بر سطح مستوی و ترسیم نقشه های جغرافیایی و شیوه ابدائی خودش بنام «اسطوانی» را شرح می دهد.
نظریه یکی از صاحبنظران انگلیسی:
مستشرق جدید "سی. ادوارد. شاو" از "ابوریحان بیرونی" قدرشناسی می کند و می گوید: این کتاب، یک اثر استاندارد، ولی صرفا در زمینه ادبیات شرق است. البته او می خواست که ابوریحان، جهانی نشود. این مستشرق انگلیسی، در متنی از ابوریحان، تعریف بی نظیری می کند و عقیده دارد که اثر او، ویژگی های ممتاز یک منبع اصلی را دارد و ندرتا چیز دیگری جای گزین آن خواهد شد.
چاپ و نشر:
1- در دوره ناصرالدین شاه قاجار، وزیر علوم (علی قلی میرزا اعتضاد السلطنه) شرحی به زبان فارسی بر این کتاب نوشت. این کتاب را اکبر دانا سرشت به فارسی برگردانده و ترجمه آن در سال 1321 و 1363 ش، در تهران منتشر شد.
2- کتاب با متن عربی اش، برای اولین بار، توسط "کارل ادوارد زاخائو" خاورشناس آلمانی، با مقدمه ای محققانه در سال 1878 میلادی در «لاپیزیک» چاپ شد. زاخائو، ترجمه انگلیسی آن را در لندن با حواشی و شرح زیاد، منتشر کرد. نام این کتاب در منابع متاأخر، به 2 صورت دیگر نیز آمده است: 1- الاثار الباقیه عن الفروعات الخالیه 2- الاثار الباقیه عن الامم الخالیه.
Sources :
ابوریحان بیرونی- الاثار الباقیه
ابوریحان بیرونی- التفهیم
علی اکبر دهخدا- لغتنامه دهخدا
ای. ان. بلاچ- کتابهای بزرگ تمدن اسلامی ترجمه زهرا آقامحمد شیرازی
محمدعلی مدرس خیابانی- ریحانة الادب
نامه دانشوران