کتاب تهذیب الاخلاق و تطهیر الاعراق
نام کامل کتاب «تهذیب الاخلاق و تطهیر الاعراق»، در علم اخلاق و حکمت عملیه، به زبان عربی. این کتاب، یکی از معدود آثاری است که در آن تلاش شده تا اخلاق فلسفی، با بهره بردن از مبانی اخلاق نزد افلاطون و ارسطو تبیین شود. نویسنده، ابوعلی احمد مسکویه، که مشهور به "ابن مسکویه" است. تهذیب الاخلاق، یکدوره کامل اخلاق فردی، خانوادگی و اجتماعی است که در بخش های مختلف آن، مطالب بسیاری درباره رفتارهای انسانی، برطرف کردن معظلات اخلاقی، شرایط همکاری اجتماعی و قوانین حاکمیت سیاسی، مطرح و به شیوه عینی و عملی، هدفها و راهکارهای روشنی، بیان شده است. از آنجا که حکمای بزرگ از ارسطو تا ابن مسکویه، سعی بر رستگاری و خوشبختی ویژه افراد بشر داشتند و آنرا در اخلاق و کردار نیکو می دانستند، لذا معتقد بودند که برای این منظور، باید به معرفت و شناخت نفس پرداخت و در واقع، کمال و غایت و قوا و ملکات نفس را شناخت و آنگاه علوم فکری را در بین انسانها رواج داد تا دل و مغز و اندیشه آدمی روشن و روح و احساسات و عواطف آنها، تلطیف شود. این کتاب، انگیزه مؤلف از همین مسئله است.
معرفی اجمالی نویسنده:
احمدبن محمدبن یعقوب رازی مسکویه، مورخ، فیلسوف، پزشک و حکیم ایرانی قرن 4 و 5 هجری قمری، اصلیت او از مشکویه از توابع شهر ری بود که عنوان پارسی است و معرب آن همان "مسکویه" است. از دوران رشد و نوجوانی او، اطلاعی در دست نیست، اینقدر معلوم است که او، دو دهه اولیه عمرش را در ری گذراند و بعد به "بویهیان" بغداد پیوست و حدود 12 سال مصاحب و ندیم مخصوص "ابومحمد مهلبی" (وزیر معزالدوله) بود. سپس 7 سال نیز در خدمت و کتابدار "ابوالفضل ابن عمید" وزیر رکن الدوله، در ری بود. وی بعدا در شیراز، در دربار پادشاهان دیالمه، ندیم و خازن کتابخانه و بیت المال "عضدالدوله دیلمی" شد و تا بعد از مرگ او در همین شغل و سپس در درباره صمصام الدوله دیلمی، تقرب پیدا کرد و همچنان در خدمت بزرگان دیگری در شهر ری گشت. ابوعلی مسکویه، بعدها در اصفهان اقامت کرد و در همانجا از دنیا رفت. وفات او بنابر مشهور، سال 421 هـ ق و طول عمرش را حدود یک قرن گفته اند. وی در لغت و منطق، ادبیات و فنون شعر و ریاضیات و اقسام فلسفه و حکمت نظری و در طب عملی و علمی، از تبحر و مهارت فوق العاده ای برخوردار بود.
ساختار و تقسیم بندی کتاب:
این کتاب هفت گفتار و مقاله است که در هر گفتاری، بخش های جداگانه ای درباره مسائل گوناگون اخلاق و رفتار انسانی است.
مقاله اول: تعریف نفس انسانی، فضائل نفسانی، قوای نفسانی و بحث از 4 فضیلت، یعنی حکمت، عفت، شجاعت و عدالت، که نظرات حکمای یونانی (افلاطون، ارسطو) را مطرح می کند.
مقاله دوم: شامل مباحث اخلاق (بهترین صناعت برای نیکو کردن رفتار آدمی، نسبت میان نظر و عمل، مراتب نفس، شیوه تربیت کودکان).
مقاله سوم: خیر و خوشبختی و تفاوت میان خیر و سعادت و آراء گوناگون در این باره.
مقاله چهارم: درباره اعمال انسان، ظهور فضایل از کسی که نه سعید است و نه فاضل و بحث مختار بودن آدمی در عدالت یا ستمکاری.
مقاله پنجم: در باب انواع محبت، تعاون و اتحاد، رأی فلاسفه در باب دوستی و شرایط آن، بحث درباره رأی ارسطو راجع به سعادت کامل.
مقاله ششم: شامل امراض نفسانی، توصیه به محاسبه نفس برای دفاع در برابر رذایل.
مقاله هفتم: بازگرداندن سلامتی به نفس، درمان بیماریهای اخلاقی، مسئله مرگ، درمان اندوه و تأثیر ایمان در این مورد.
لازم به ذکر است که برخی این کتاب را به 6 مقاله و بعضی به 8 مقاله، مشتمل کرده اند که این، ناشی از چاپ ها و تلفیق و ترتیب مقالات بوده است.
ترجمه و چاپ و نشر:
1- کتاب تهذیب الاخلاق، به فارسی ترجمه و بنام «کیمیای سعادت» نوشته میرزا ابوطالب زنجانی.
2- ترجمه دیگری به فارسی بنام «اخلاق و راه سعادت» از بانو مجتهده امین، که افزوده هایی در متن نیز دارد.
3- زریق، به انگلیسی ترجمه کرده است.
4- محمد ارکون، به فرانسوی ترجمه کرده است که شرح مفصل و انتقادی بر این کتاب است.
5- خواجه نصیرالدین طوسی، به امر ناصرالدین محتشم این کتاب را از عربی به فارسی ترجمه کرد و دو قسمت دیگر به آن اضافه نموده که بنام «اخلاق ناصری» آنرا اسم گذاری نمود.
چاپ کتاب از سال 1314 - 1316 قمری، بارها در ایران، مصر، لبنان و جاهای دیگر و آخرین چاپ آن سال 1401 هـ ق در بیروت بوده است.
Sources :
ابن مسکویه رازی- تهذیب الاخلاق، بیروت، دارالکتب العلمیه
دانشنامه جهان اسلام
فهرست کتابهای چاپی عربی 229
دائرة المعارف بزرگ اسلامی