وضعیت نامه اعمال در دست انسان با توجه به آیات قرآن
در آیات قرآن مجید بحث های گسترده ای درباره نامه اعمال (پرونده کارهای آدمی) دیده می شود. یکی از این بحث ها، وضعیت نامه اعمال در دست بندگان است. در قرآن کریم پیرامون این مسأله چنین می خوانیم:
1- «فاما من اوتی کتابه بیمیته فیقول هاوم اقرو کتابیه و اما من اوتی کتابه بشماله فیقول یا لیتنی لم اوت کتابیه- و لم ادر ما حسابیه» (حاقه/ 19 و 25 و 26)
2- «فاما من اوتی کتابه بیمیته- فسوف یحاسب حسابا یسیرا – و ینقلب الی اهله مسرورا- و اما من اوتی کتابه وراء ظهره فسوف یدعوا ثبورا- و یصلی سعیرا» (انشقاق/7 تا 12 )
3- «فاصحاب المیمنه ما اصحاب المیمنه- و اصحاب المشئمه ما اصحاب المشئمه»( واقعه/ 8 و 9 )
4- «و اصحاب الیمین ما اصحاب الیمین- فی سدر مخضود- و اصحاب الشمال ما اصحاب الشمال- فی سموم و حمیم» (واقعه/27 و 28 و 41 و 42)
ترجمه:
1- اما کسی که نامه اعمالش به دست راست او است (از فرط خوشحالی و مباحات) فریاد می زند که ( ای اهل محشر) نامه اعمال مرا بگیرید و بخوانید. اما کسی که نامه اعمال او بدست چپش داده شده می گوید: ای کاش هرگز نامه اعمال به من داده نمی شد و نمی دانستم حساب من چیست.
2- اما کسی که نامه اعمالش به دست راستش داده شده به زودی حساب آسانی برای او می شود و با خوشحال به اهل و خانواده اش باز می گردد؛ و اما کسی که نامه اعمالش پشت سرش داده شده به زودی فریادش بلند می شود که ای وای بر من که هلاک شدم و در شعله های سوزان آتش دوزخ می سوزد.
3- نخست «اصحاب میمنه» هستند چه اصحاب میمنه ای؟ گروه دیگر اصحاب شومند چه اصحاب شومی؟
4- و اصحاب یمین چه اصحاب یمینی، آنها در سایه درختان سدر بی خار قرار دارند. و اصحاب شمال چه اصحاب شمالی، ( که نامه اعمالشان به نشانه جرمشان به دست چپ آنها داده می شود)، آنها در میان بادهای کشنده و آب سوزان قرار دارند.
نامه اعمال در دست راست یا چپ؟
اولین آیه اشاره به مطلب تازه ای می کند و آن وضع نامه اعمال در دست انسانها درقیامت است که بدکاران نامه اعمالشان به دست چپ، و نیکوکاران به دست راستشان سپرده می شود، و این خود یکی از نشانه های روشن برای مشخص ساختن وضع خوبان و بدان در دادگاه محشر است، می فرماید: «اما کسی که نامه اعمالش به دست راستش داده شده ( با یک دنیا افتخار) فریاد می زند که ای اهل محشر، نامه اعمال مرا بگیرید و بخوانید! من می دانستم قیامتی در کار است و به حساب اعمالم می رسند»! «فاما من اوتی کتابه بیمیته فیقول هاوم اقرو کتابیه و اما من اوتی کتابه بشماله فیقول یا لیتنی لم اوت کتابیه- و لم ادر ما حسابیه».
و به عکس کسی که نامه اعمالش به دست چپش داده شده فریاد می زند: «ای کاش هرگز نامه اعمالم به من داده نمی شد! ای کاش هرگز نمی دانستم حساب من چیست؟ و ای کاش مرگم فرا می رسید» ! (و اما من اوتی کتابه بشماله فیقول یا لیتنی لم اوت کتابیه- و لم ادر ما حسابیه- یا لیتها کانت القاضیه».
آیا دست راست و چپ اشاره به همان عضو مخصوص بدن است؟ یا کنایه از خیر و شر؟ چرا که دست راست را کنایه از خیر می دانند و چپ را کنایه از انحراف و شر. این معنی به صورت احتمال در تفسیر فی ظلال القرآن آمده است ولی نیاز یا ضرورتی به این تأویل نیست، بلکه به راستی نیکوکاران نامه عمل را در دست راست دارند و بدکاران در دست چپ و این نشانه ای است برای شناسائی آنها درآن روز.
کلمه «هاوم» به گفته بسیاری از مفسران و ارباب لغت مرکب از «هاء» که اسم فعل و به معنی خذ(بگیر) است و «میم» که ضمیرجمع مذکر مخاطب است، و این واژه مانند فعل امر صرف می شود. گفته می شود هاء، هاء، هائما، هاوم هائن (برای مفرد مذکر، مفرد مونث، تثبیه، جمع مذکر و جمع مونث) و گاه همزه تبدیل به کاف می شود و گفته می شود هاک، هاک، هاکما، هاکم، هاکن. ضمنا «هاء» درآخر «کتابیه و حسابیه» به اصطلاح هاء «سکت» است و ضمیر نیست و به این ترتیب فقط برای استراحت در کلام است و مفهوم خاصی ندارد.
در حدیثی از عبدالله پسر«حنظه» معروف به «غسیل الملائکه» که از شهدای احد می باشد آمده است که می گوید: روز قیامت خداوند بنده خویش را نگه می دارد و سیئاتش را در پشت نامه اعمالش ظاهر می سازد و به او می گوید تو این عمل را انجام دادی؟ می گوید: آری، ای پروردگار! سپس به او می فرماید: من تو را به خاطر آن رسوا نکردم ( لذا دستور دادم پشت نامه اعمال تو بنویسند تا کسی آن را نبیند!) و من آن سیئات را برای تو ( به خاطر حسناتت) بخشیدم، اینجا است که مومن ( با نهایت شادی و سرور) فریاد می زند «هاوم اقرو کتابیه»: ( بگیرید و نامه اعمال مرا بخوانید ای اهل محشر)!
همین معنی (بودن نامه اعمال نیکان در دست راست و بدان در دست چپ) در دومین آیه مورد بحث با مقداری تفاوت آمده است، می فرماید: «اما کسی که نامه عملش به دست راستش داده شده به زودی و به آسانی به حسابش رسیدگی می شود و خوشحال به سوی خانواده اش باز می گردد، و اما کسی که نامه عملش را به پشت سرش داده اند به زودی فریادش بلند می شود که ای وای بر من که هلاک شدم! و در شعله های سوزان آتش دوزخ وارد می شود»! « فاما من اوتی کتابه بیمیته- فسوف یحاسب حسابا یسیرا – و ینقلب الی اهله مسرورا- و اما من اوتی کتابه وراء ظهره فسوف یدعوا ثبورا- ویصلی سعیرا».
در آیات قبل سخن از بودن نامه اعمال بدکاران به دست چپ آنها بود، و در این آیات از پشت سر است. این به خاطر آن است که مجرمان هنگامی که نامه اعمالشان را به دست چپشان می دهند از شدت شرمساری دست خود را پشت سر می گیرند تا مردم این سند جرم و رسوائی را کمتر ببینند! و یا به خاطر آن است که دست چپ آنها به پشت سرشان بسته شده و همان گونه که آنها «کتاب خدا» را در دنیا پشت سر انداختند، در آنجا نامه اعمالشان پشت سرشان قرار می گیرد! و یا به خاطر آن است که صورت آنها به پشت سر باز می گردد و آنها برای دیدن نامه اعمالشان آن را به دست چپ در طرف پشت سر می گیرند.
هر یک از این معانی سه گانه باشد با آیات قبل که می گوید نامه اعمال بدکاران در دست چپ آنها است منافاتی ندارد. در اینکه منظور از اهل (خانواده) در اینجا چه کسانی هستند؟ بعضی گفته اند: زنان و فرزندان و بستگان نزدیک اهل ایمان و اهل نجات است که پیش از آنها وارد بهشت شده اند، و بعضی دیگر آن را اشاره به همسران بهشتی می دانند، بعضی دیگر نیز آن را به معنی سایر مومنان پیشگام در بهشت دانسته اند زیرا مومنان همگی اهل یکدیگر و در حقیقت جزء یک خانواده اند. ولی تفسیر اول مناسبتر است بخصوص اینکه همین تعبیر(اهل) در آیه 13 همین سوره به معنی خانواده و زن و فرزندان و بستگان نزدیک آمده است، و اتحاد سیاق ایجاب می کند که هر دو به یک معنی باشد.
در سومین آیه همین تقسیم دو گانه (تقسیم مردم به صاحبان نامه عمل در دست راست و دست چپ) به صورت دیگری آمده است، می فرماید: «اصحاب میمنه چه اصحاب میمنه ای» (و چه سرنوشت پر افتخار و مسرت بخشی؟) «فاصحاب المیمنه ما اصحاب المیمنه». سپس می افزاید: «و اصحاب المشئمه ما اصحاب المشئمه». «میمنه» از ماده «یمن» به معنی سعادت و خوشبختی است، بعضی نیز آن را از ماده «یمن» به معنی دست راست تفسیر کرده اند و می گویند اینها همان کسانی هستند که نامه اعمالشان به دست راستشان داده می شود ( درست است که ماده «یمن» و «یمین» از یک ریشه است، ولی یکی به معنی برکت و سعادت و دیگری به معنی دست راست است که آن را مظهر برکت می دانستند). راغب در مفردات معتقد است که ریشه اصلی همان مفهوم دست راست را دارد و از آنجا که خیر و برکت را با کارهائی که به وسیله دست راست انجام می گرفت میدانستند این واژه به معنی خیر و برکت نیز آمده است.
نقطه مقابل آن «مشئمه» از ماده شوم است و به گفته مقاییس اللغه معنی اصلی آن همان دست چپ است، ولی از آنجا که دست چپ و کارهائی که با آن انجام می شود را اشاره ای به تیره بختی و نامیمونی می دانستند کلمه شوم در این معنی به کار رفته است، و به این ترتیب «اصحاب المیمنه» و «اصحاب المشئمه» در اصل به همان معنی صاحبان دست راست و دست چپ است که نامه اعمالشان به دست راست یا چپ آنها داده می شود، و تفسیر آن گروه «خوشبخت و سعادتمند» و گروه «بدبخت و تیره روز» معنای دوم محسوب می شود.
فخررازی در تفسیر خود، «اصحاب المیمنه» را به اصحاب جنت و بهشت تفسیر کرده می گوید: این یا به خاطر آن است که نامه اعمالشان به دست راستشان است یا از جهت این است که از دست راست آنها در عرصه محشر نوری ساطع می شود همانگونه که قرآن می گوید: «یسعی نورهم بین ایدیهم و بایمانهم» (حدید/12)، و یا به خاطر آن است که دست راست دلیل بر خیر و نیکی است و عرب، مرغانی را که از طرف راست آنها حرکت می کردند به فال نیک، و آنهائی را که از طرف چپ پرواز می کردند به فال بد می گرفتند. جمله «ما اصحاب المیمنه- و اصحاب المشئمه» که به صورت «استفهامیه » آمده اشاره به مقام بسیار بلند گروه اول و مقام بسیار پائین گروه دوم است. گوئی علو مقام و کثرت برکات گروه اول به قدری است که از دسترس فکر انسان بیرون است و این تعبیر، کنایه لطیفی از همین معنی می باشد، به عکس تعبیر دوم که کنایه از شدت انحطاط می باشد. البته در این آیات سخنی از نامه عمل به میان نیامده ولی با توجه به سایر آیات قرآن که این دو واژه را در مورد نامه های اعمال به کار برده تفسیر فوق مناسب به نظر می رسد.
در چهارمین آیه که ادامه آیات فوق در همین سوره واقعه است می فرماید: «و اصحاب یمین ( صاحبان دست راست) چه اصحاب یمینی؟ آنها در سایه های (فرح بخش) درختان سدر بی خار قرار دارند» «و اصحاب الیمین ما اصحاب الیمین- فی سدر مخضود»، سپس در چند بعد می افزاید: «و اصحاب شمال (صاحبان دست چپ) چه اصحاب شمالی؟ آنها در میان بادهای کشنده و آبهای سوزان هستند» «و اصحاب الشمال ما اصحاب الشمال- فی سموم و حمیم». در تفسیر این آیات، بسیاری از مفسران همان معانی ذکر شده در تفسیر آیات قبل را برگزیده اند. گاه گفته اند منظور کسانی هستند که نامه اعمالشان به دست راست یا دست چپ آنها داده می شود، و گاه آنها را صاحبان یمن و برکت و خوشبختی یا صاحبان تیره روزی و بدبختی، و گاه به معنی کسانی که از سمت راست به سوی بهشت یا از سمت چپ به سوی جهنم می روند و یا نور آنها در سمت راستشان به حرکت درمی آید دانسته اند.
Sources :
ناصر مکارم شیرازی- پیام قرآن- جلد 6- صفحه 75 و صفحه 77 تا صفحه 80 و صفحه 94 تا 99