دسته بندی آیات قرآن در توصیف از دنیا
انسان مجموعه ای از جسم و جان است و هرکس که به هریک از شئون فطری و نیازمندی های مادی و معنوی خود بی اعتنا باشد، به همان نسبت بر سعادت کامل خود، لطمه وارد می سازد. در قرآن مجید این منطق به صورت دنیا و آخرت تجلی می کند. قرآن وظیفه انسان را نسبت به این دو جنبه مادی و معنوی ترسیم می کند و قبل از هر چیز لازم است نظریه قران را در این باره به دست آوریم: بحث پیرامون «دنیا و آخرت» در قرآن مجید به جهت داشتن آیات زیادی، از مهم ترین و وسیع تر ین بحث ها به شما می رود، و برخی این آیات را چنان تفسیر و توجیه نموده اند که از هدف اسلام و روح تعالیم جامع آن، به دور است. قرآن مجید در طی آیات خود با نظر جامعی به دنیا و آخرت نگریسته است ولی گروهی از مردم، تنها آیاتی را دیده اند که مردم را به استفاده از نعمت های دنیوی تشویق و تحر یک می کند و لذا اسلام را دین مادی خوانده که تنها به جنبه های مادی توجه دارد. گروه دیگر نیز به آیاتی نگریسته اند که درباره مذمت دنیا و آخرت وارد شده و آن را متاع قلیل ( سرمایه اندکی) می خواند، از این جهت دین اسلام را یک آیین روحانی معرفی کرده که مخالف دنیا و دنیاداری می باشد، ولی اگر به تمام آیاتی که پیرامون این مسئله وارد شده است، نظر کنیم به نظریه ای غیر از این دو نظریه هدایت می شویم و ما را به موقف حقیقی درباره دنیا و آخرت، مادیات و معنویات رهبری می کند. کسی به آیات قرآن پیرامون دنیا نظر کند، می بیند آیات قرآن در این باره به سه دسته تقسیم می شوند و درحقیقت این سه گروه، ریشه دیگر تقسیم ها است که می توان درباره آیات انجام داد:
1- دسته ای در مدح دنیا است.
2- دسته ای که در مذمت دنیا است.
3- دسته ای که می گویند دنیا و آخرت را باید با هم اخذ کرد.
از آنجا که آیات هر سه گروه زیاد است، ما از هر گروه به ذکر برخی از آیات اکتفاء می کنیم:
آیاتی که دنیا را ستایش می کند:
آیاتی که مواهب دنیوی را ستایش می کند، در قرآن فراوان است و ما این آیات را به گونه خاصی دسته بندی می کنیم:
1- آیاتی که افراد با ایمان را به تحصیل نعمت های دنیوی دعوت می کند مانند: "فاذا قضیت الصلوه فانتشروا فی الارض و ابتغوا من فضل الله "( سوره جمعه / آیه 10)، «هنگامی که نماز پایان یافت در زمین پخش شوید و به جستجوی فضل خدا بروید». و آیه دیگر: "هو الذی جعل لکم الارض ذلولا فامشوا فی مناکبها و کلوا من رزقه و الیه النشور" (سوره ملک / آیه 15)، «او کسی است که زمین را برای شما رام و هموار کرد، برای اینکه به هر سویش حرکت کنید و از روزی خدا بخورید و بازگشت به سوی اوست.»
2- آیاتی که نعمت های دنیا را به خیر و نیکی توصیف می کند مانند: "یسئلونک ماذا ینــفقون قل ما انفقتم من خیر فللوالدین و الاقربین..." ( سوره بقره / آیه 215)، «از تو می پرسند چه چیز انفاق کنیم؟ بگو: آنچه از خیر بخشش می کنید باید برای پدر و مادر و خویشاندان نزدیک..»
3- آیاتی که دنیا را فضل خداوند می شمارد مانند: "لیس علیکم جناح ان تبتغوا فضلا من ربکم" ( سوره بقره / آیه 198)، «بر شما باکی نیست که از خداوند خویش فضل طلب کنید.»، و مانند: "و جعلنا آیه النهار مبصره لتـــبتغوا فضلا من ربکم" ( سوره اسرا ء / آیه 12)، «و نشانه روز را روشن کردیم تا از پروردگارتان افزونی بطلبید.»
4- آیاتی که نعمت های دنیا را رحمت و پاداش نیکوکاران می شمارد: "نصیب برحمتنا من نشاء و لانضیع اجر المحسنین" ( سوره یوسف/آیه 56)، «و ما هر کسی را بخواهیم به رحمت خو یش می رسانیم و پاداش نیکوکاران را تباه نمی سازیم.»
5- آیاتی که می گوید دنیا و نعمت های آن، جهت استفاده بندگان خداوند آفریده شده است، مانند: "هو الذی لکم ما فی الارض جمیعا" ( سوره بقره / آیه 29)، «او خدائی است که آنچه را در زمین است، برای شما آفرید».
6- آیاتی که نعمت های دنیا را مایه زینت و سرمایه زیبایی بندگان خدا معرفی می کند مانند: "قل من حرم زینه الله التی اخرج لعباده و الطیبات من الرزق قل هی للذین آمنوا فی الحیاه الدنیا خالصه یوم القیامه" ( سوره اعراف / آیه 32)، «بگو چه کسی زینت خداوند را که برای بندگان خود آفریده و روزی های پاکیزه را حرام کرده است بگو اینها در زندگی دنیا برای کسانی است که ایمان آورده اند ( اگرچه دیگران نیز با آنها مشارکت دارند) ولی در رستاخیز فقط از آن مومنان خواهند بود.»
7- آیاتی که نعمت های دنیا را «رحمت» و حسنه معرفی می کنند مانند: "و اذا اذقنا الناس رحمه من بعد ضراء مستهم اذا لهم مکر فی آیاتنا.." ( سوره یونس/ آیه 21)، «آنگاه که به مردم رحمتی از پس رنجی که به آنان رسید، ناگهان در آیات ما نیرنگ می کنند.» و مانند "واکتب لنا فی هذه الدنیا حسنه و فی الاخره" ( سوره اعراف/ آیه 156)، «در این دنیا، و آخرت برای ما نیکی بنو یس».
2- آیاتی که دنیا را نکوهش می کند:
آیاتی که دنیا و دنیا داری را نکوهش می کنند بسان گروه نخست به صورت های مختلف در قرآن وارد شده است مانند:
1- آیاتی که انسان را از خیره شدن به دنیای دیگران و حسرت خوردن بر آن باز می دارد مانند: "لا تمدن عینیک الی ما متعنا به ازوجا منهم و لا تحزن علیهم و اخفض جناحک للمومنین" ( سوره حجر/آیه 88)، «هرگز چشمان خود را به نعمتهای (مادی) که به گروههایی از آنها ( کفار) دادیم میفکن و به خاطر آنچه آنها دارند غمگین مباش و بال و پر خود را برای مومنین فرود آر.»
2- آیاتی که دنیا را چیز غیرثابت و ناپایدار توصیف می کند: "و لاتقولوا لمن القی الیکم السلام لست مومنا تبتغون عرض الحیاة الدنیا" ( سوره نساء / آیه 94)، «به کسی که اظهار صلح و اسلام می کند، نگویید مسلمان نیستی، برای اینکه سرمایه ناپایدار دنیا را به دست آورید.»
3- آیاتی که زندگی دنیا را جز «متاع غرور» (سرمایه فریب) بیش نمی داند مانند: "و ما الحیاة الدنیا الا متاع الغرور" (سوره آل عمران / آیه 185)، «زندگی دنیا جز سرمایه فریب چیزی نیست.»
4- آیاتی که دنیا و آخرت را قابل جمع ندانسته و ضد هم می شمارد مانند: "یا ایها النبی قل لازواجک ان کنتن تردن الحیاه و زینتها فتعالین امتعکن و اسرحکن سراجا و ان کنتن تردن الله و رسوله و الدار الاخره فان الله اعد للمحسنات منکن اجرا عظیما» ( سوره احزاب/ آیات 28-29)، «ای پیامبر به همسران خود بگو: اگر زندگی این دنیا و پیرایه آن را می خواهید بیایید تا من شما را طلاق دهم.» و مانند: "من کان یرید حرث الاخره له فی حرثیه و من کان یرید حرث الدنیا نوته منها و ما له فی الاخره من نصیب" ( سوره شوراء / آیه 20)، «هرکس کشت آخرت خواهد بر کشت او بیفزائیم و آن کس که کشت دنیا را بخواهد او را از آن بدهیم و برای چنین کسی در آخرت بهره ای نمی باشد.»
5- آیاتی که دنیا را لهو و لعب معرفی می فرماید مانند: "و ما الحیا الد نیا الا لعب و لهو و للدار الاخره خیر للذین یتقون افلا تعقلون" ( سوره انعام / آیه 32)، «زندگی دنیا چیزی جز بازی و سرگرمی نیست و البته بر آنان که پرهیزگاری کنند سرای آخرت نیکوتر است آیا اندیشه نمی کنید؟»
6- آیاتی که دنیاداری و توجه به نعمت ها و لذائذ آن را موجب اعراض از آخرت معرفی می نماید مانند: "و اذا انعمنا علی الانسان اعرض و نابجانبه"( سوره اسراء /آیه 83)، «هرگاه نعمت بخشیدیم از ما روی برمی گرداند و دوری می گزیند.»
3- آیاتی که دنیا و آخرت را قابل جمع می شمارد مانند:
1- آیاتی که با دعوت به سرای دیگر به دنیا نیز دعوت می کند: "وابتغ فیما اتاک الله الدار الاخره و لا تنس نصیبک من الدنیا"( سوره قصص/ آیه 77)، «در آنچه خداوند به تو بخشیده است، سرای آخرت را جستجو کن، و بهره خویش را هم از دنیا یاد مبر.»
2- آیاتی که دنیائی را نکوهش می کند که مایه نسیان سرای دیگر باشد مانند:"زین للناس حب الشهوات من النساء و البــــنین و القناطیر اللمقنطره من الذهب و الفضه و الخیل المسومه و الانعام و الحرث ذلک متاع الحیاه الدنیا و الله عنده حسن المآب" ( سوره آل عمران / آیه 14)، «محبت امور مادی از زنان و فرزندان و اموال هنگفت از طلا و نقره و اسبهای ممتاز، و چهار پایان و زراعت، در نظر مردوم جلوه داده شده است، اینها (درصورتی که هدف نهائی آدمی را تشکیل دهند) سرمایه پست ( مادی) هستند و سرانجام نیک در نزد خدا است.» و مانند "کلا بل تحبون العاجله و تذرون الاخره" ( سوره قیامت / آیات 20-21)، «چنین نیست بلکه شما آنچه گذرا است دوست می دارید و آخرت را رها می سازید.» و مانند "ان هولاء یحبون العاجله و یذرون وراء هم یوما ثقیلا!" ( سوره دهر/ آیه 27)، «بی گمان اینان آنچه گذرا است، دوست می دارند و روز سنگین را از یاد می برند.» و مانند: "و فرحوا بالحیاة الدنیا و ما الحیاة الدنیا الا متاع"( سوره رعد / آیه 26)، «به زندگی دنیا شادی می کنند و زندگی دنیا در مقابل آخرت کالای ناچیز است.»
اکنون ما در برابر این سه گروه از آیات درباره بهره گیری از مواهب طبیعی دنیا هستیم و راه فهم مفاد آنها این است که گروه سوم را، قرینه بر فهم مفاد دو گروه نخست بدانیم و بگوییم نفی و اثبات این دو گروه ناظر به یک مورد نیست، و دنیای مذموم، غیر از دنیای ممدوح و بهره گیری نکوهیده غیر از بهره گیری ستایش شده است و استفاده از نعمت های خداوند ذاتا مذموم و بد نیست بلکه آن قسمت از دنیا مذموم است که انسان را از آخرت و از یاد خدا باز می دارد.
Sources :
آیت الله جعفر سبحانی- مبانی حکومت اسلامی- از صفحه 411 تا 417