توضیحی پیرامون فضیلت نیت مومن بر عمل او
در روایات اسلامی آمده است: «نیه المومن خیر من عمله و نیه الکافر شر من عمله»، نیت مومن از عمل او بهتر و نیت کافر از عملش بدتر است. این سوال پیش می آید که چگونه نیت بهتر یا بدتر از عمل است و حال آن که نیت مقدمه عمل است و مطلوب اصلی که آثار خوب یا بد به همراه دارد خود عمل است؟ اگر نیت بهتر از عمل است پس ما روزی هزار بار نیت جهاد و شهادت می کنیم یا هزار مرتبه نیت ایثار و انفاق و هزار بار نیت شب زنده داری می کنیم و دیگر نیازی به عمل نداریم زیرا نیت بهتر از عمل است.
پاسخ
اولا مقصود از نیت تصمیم جدی و اراده واقعی برای عمل است نه تصور و تخیل ذهنی، زیرا فرق است بین نیت و تصور. توضیح آن که گاهی انسان نماز، روزه، حج و...را در پیش خود مجسم کرده و تصور نماز خواندن و روزه گرفتن را می کند اما هیچ گونه تصمیمی برای نماز خواندن و روزه گرفتن ندارد و یا این که تصور نماز شب و جبهه و جهاد را میکند اما خود را برای خواندن نماز شب و یا رفتن به جبهه آماده نکرده و مقدمات آن را فراهم نیاورده است. بی تردید، این تصورات سراب و خیالی بیش نیست و هیچ گونه ارزش و اعتباری ندارد و خدای متعال برای این گونه تصور و خیال به کسی پاداش نمی دهد. آن چه ملاک ثواب و عقاب است، نیت و انگیزه جدی است که انسان را به سوی عمل سوق می دهد. خداوند اراده انسان را به شرط سعی و کوشش، با ارزش تلقی کرده و به آن ارج می نهد، چنان که می فرماید: «و من أراد الاخره و سعی لها سعیها وهو مومن فاولئک کان سعیهم مشکورا» (سوره اسراء/ آیه 19)، «هرکس آخرت را بخواهد و برای آن در حد توانش کوشش کند البته به شرط ایمان ]به خدا و روز قیامت[ سعی و کوشش او پیش خداوند مقبول و مأجور خواهد بود». ملاحظه کنید که خداوند تنها خواستن را معیار ارزش قرار نداده بلکه خواستنی را که توأم با ایمان و عمل صالح باشد ملاک قرار داده است.
ثانیا باید دانست که نیت جدی در مقام عمل با دو نوع بازتاب روبه رو می شود: گاهی با موفقیت همراه است و گاه با شکست رو به رو می شود. یعنی انسان همیشه موفق نمی شود به نیت خود جامعه عمل بپوشاند، اما در هر دو صورت چون نیت جدی است ارزش دارد، هرچند در پاره ای از موارد موانع خارجی مانع از تحقق آن می شود، این همان نیتی است که فرموده اند بهتر از عمل است.
ثالثا باید دانست که نیت مومن در صورتی با ارزش است که همراه اخلاص باشد. به دیگر سخن، حسن فاعلی مهم تر از حسن فعلی است، چون حسن فاعلی دو خاصیت دارد: عمل را نیکو و عامل را نیز نیکوکار می سازد. برخلاف حسن فعلی که هیچگونه تأثیری نسبت به عامل ندارد. یعنی اگر کسی یک کار نیک را بدون اخلاص انجام دهد چون نیت او خالی از اخلاص است برای او هیچ فایده ای ندارد و به همین دلیل است که در آیه کریمه آمده: «و من أراد الاخره و سعی لها سعیها وهو مومن»، نیت و سعی و کوشش در صورتی مفید است که با ایمان و اخلاص همراه باشد...
رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم فرموده است: «من سئل الله الشهاده بصدق من قلبه بلغه الله منازل الشهداء و إن مات علی فراشه»، کسی که از روی حقیقت و راستی از خدای متعال بخواهد که شهادت را نصیب او کند پروردگار متعال او را منزلت شهدا عنایت میفرماید هرچند در بستر بمیرد.
حضرت علی علیه السلام فرمود: «و إن الله سبحانه یدخل بصدق النیه و السریره الصالحه من یشاه من عباده الجنه»، خداوند سبحان کسانی از بندگانش را که بخواهد، به خاطر صدق نیت و باطن پاک داخل بهشت می کند.
امام صادق علیه السلام فرمود: «إن العبد المومن الفقیر لیقول: یا رب ارزقنی حتی إفعل کذا و کذا من البر و وجوه الخیر، فإذا علم الله عزوجل ذلک منه بصدق نیه کتب الله له من الإجر مثل ما یکتب لو عمله، إن الله واسع کریم»، مومن فقیری عرض می کند: خدایا! وسیله ای برای من فراهم کن تا کارهای خوبی انجام دهم ]آن گاه امام صادق علیه السلام می فرماید:[ اگر خدا بداند که این درخواست از روی صدق و اخلاص است اجر و پاداش آن کار نیک را در نامه اعمال او می نویسد، و به راستی خداوند بی نیاز و کریم است.
وقتی این شرایط در نیت جمع شد به چند دلیل می توان فهمید که چرا نیت مومن از عملش بهتر است:
اول آن که نیت علت و اساس عمل است و علت اشرف از معلول است. دوم آن که نیت روح عمل و جان آن است و جان بالاتر از جسم است. سوم آن که در نیت ریا راه ندارد ولی در عمل ممکن است ریا و تظاهر نفوذ کند. چهارم آن که ممکن است مومن از روی اشتباه عملی را انجام دهد که به ضرر خود یا دیگران باشد، در این صورت در عمل او خیری دیده نمی شود ولی چون در نیت صادق بوده است پاداش نیک به اومی دهند. پنجم آن که مومن با همت بلندی که دارد چیزهایی را می خواهد که برتر از حد توان اوست. پس نیت مومن من حیث المجموع بهتر و بالاتر از عمل اوست.
زید شحام می گوید خدمت امام صادق علیه السلام رسیدم و عرض کردم: از شما شنیده ام که فرمودید نیت مومن از عمل او بهتر است. چگونه می شود که نیت از عمل بهتر باشد؟ فرمود: «لان العمل ربما کان ریاء للمخلوقین، و النیه خالصه لرب العالمین فیعطی عزوجل علی النیه ما لا یعطی علی العمل. قال أبوعبد الله علیه السلام إن العبد لینوی من نهاره أن یسصلی باللیل فتغلبه عینه فینـــام، فیثت الله له صلوته و یکتب نفسه تسبیحا و یجعل نومه علیه صدقه»، برای این که گاهی انسان کاری را برای ریا و خودنمایی انجام می دهد که مردم از او تعریف و تمجد کنند اما نیت چون ]امر قلبی و[ خالص برای پروردگار عالمیان است ریابردار نیست. در نتیجه، خداوند به خاطر نیت پاداشی به انسان می دهد که برای عمل عطا نمی کند. آن گاه امام صادق علیه السلام فرمود: چه بسا بنده ای که در روز تصمیم می گیرد شب هنگام نماز شب بخواند اما به علت این که از خواب بیدار نشده است در نامه عمل او ثواب نماز شب ثبت می شود و نفس هایش تسبیح و خوابش صدقه محسوب می گردد.
بنابراین، کسی که نیت کاری را دارد هیچ کس غیر از خدا از نیت او و آن چه در قلبش می گذرد آگاه نیست. پس در ظرف نیت هیچ وقت ریا پیدا نمی شود، چرا که نیت را غیر از خدا کسی نمی داند اما همین که به مقام اجرا و عمل رسید ممکن است با ریا و تظاهر آلوده شود. به همین دلیل گفته اند «نیت مومن بهتر از عمل اوست».
مرحوم نراقی حدیث «نیه المومن خیر من عمله» را به نظم آورده و می گوید:
زان سبــب فرمود آن شـــاه اجل نیت مومن بود به از عــمل
زانکه او جان است و اعمال تو جسم نیت معنی بود کـــردار اسم
آن کشــاند دل ســـوی دل آفــــرین دل بپردازد زیـــاد آن و ایــن
این تنــــت را بــــاز دارد از وبــــال از برای جسم تو باشــد کـــمال
جز یـــکی از کـــار دل آگـــاه نیست این و آن را در دل کس راه نیست
کار دل چــــون باشـــد از جز او نهان کسی بجز از او بخواهد زان نشان
اما این که چرا نیت کافر از عملش بدتر است، سرش آن است که کافر امکان دارد کاری را انجام بدهد که ذاتا خوب و مفید است اما چون انگیزه و نیت او در کارهای خوب معمولا تظاهر، خدعه، نیرنگ، سودطلبی و منافع مادی است از این جهت عملش بهتر از نیت اوست، زیرا از عمل او خیری عاید مردم می شود ولی خودش نصیبی جز وزر و وبال نخواهد بود، علاوه بر این، کافر به مقتضای کفرش انگیزه های بدی در دل دارد که توان انجام آن را ندارد. پس من حیث المجموع نیت کافر بدتر از اعمالی است که انجام می دهد.
Sources :
محمدرضا مهدوی کنی- نقطه های آغاز در اخلاق عملی- صفحه451 تا 456