تاکید احادیث و روایات به نیکی و مهربانی کردن نسبت به ایتام
یکی از محاسن اخلاق سرپرستی ایتام و تفقد و محبت نسبت به آنان است. در زندگی انسان ها خلاء ها و کمبود هایی وجود دارد که جز از طریق محبت و دوستی نمی توان آن را جبران کرد و در این میان، کودکان یتیم بیشترین نیاز را احساس می کنند زیرا آنها که در اثر از دست دادن پدر یا مادر از سرچشمه مهر و محبت دور افتاده اند بیش از هرچیز به نوازش و محبت محتاج اند و برای این احساس عاطفی و روحی خواه ناخواه در انتظار پاسخ هستند. از سوی دیگر، وجود چنین افرادی در هر جامعه غیرقابل اجتناب است، زیرا هیچ جامعه ای خالی از حادثه نیست به ویژه در جامعه اسلامی که جهاد و دفاع از اهم واجبات است و بدیهی است در اثر این حوادث خواه ناخواه گروهی پدران و یا مادران خود را از دست داده و بی سرپرست باقی می مانند. در چنین محیطی برای رفع این کمبودها باید پیش بینی های لازم را معمول داشت، بدین جهت دین مقدس اسلام مسأله ایتام را به عنوان یک مسأله اساسی و مهم مطرح کرده و مسلمانان را نسبت به سرنوشت آنان از جمیع جهات (اقتصادی، عاطفی، آموزشی و تربیتی و....) مسئول دانسته است. در این جا بحث تنها در تأمین معاش نیست زیرا نیاز انسان تنها در آب نان خلاصه نمی شود. انسان تشنه محبت و سرشار از احساس و عواطف است؛ انسان موجودی است عاطفی که مایل است محبت ببیند و به دیگران ابراز محبت کند، عشق و محبت در سرشت او نهفته است. او همانند یک چوپ و یا یک سنگ و جماد نیست که از عشق و محبت بیگانه باشد. جایی که بسیاری از حیوانات تحت تأثیر محبت قرار می گیرند و پاسخ مثبت به آن میدهند، انسانی که سرشت او بر اساس مهر و محبت نهاده شده است چطور می تواند به دور از محبت زندگی کند؟ واقعا هیچ چیز جز مهر و محبت نمی تواند جای خالی پدرو مادر را پر کند و چقدر خوب است که هر خانواده یک یا دو یتیم را تحت تکفل خویش قرار دهد و سرپرستی آنها را شخصا به عهده بگیرد و تنها به تأمین معاش آنها بسنده نکند. ساختن دارالایتام و کمک مالی به این گونه موسسات بسیار خوب است اما نمی تواند جانشین کانون گرم خانواده باشد، زیرا مربی و خدمتگزار حقوق بگیر دارالایتام نمی تواند جای خالی پدر و مادر را پر کند، چون کودک پیش از هر چیز پدری مهربان و مادری دلسوز می خواهد. از این رو پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم که پیام آور رحمت و رحمهة للعالمین است، خود نیز طعم تلخ یتیمی را چشیده نسبت به این موضوع شدیدا توصیه کرده و با بیانات مختلف در مناسبت های گوناگون مسلمانان را در تکریم یتیمان ترغیب و تشویق فرموده و مردم را به سرپرستی آنها امر کرده و خود نیز عملا عهده دار نگهداری و سرپرستی از یتیمان بوده، و در حدیثی از آن حضرت آمده است: محبوب ترین خانه آن خانه ای است که در آن کودک یتیمی با عزت و احترام زندگی کند.
نکته لازم
با توجه به آنچه گفته شد ذکر این نکته لازم است که در فرهنگ اسلام بهترین وسیله برای رفع کمبودهای یتیمان آن است که کودکان یتیم جزء عائله انسان قرار گیرند به طوری که خود را در ردیف اعضای خانواده و فرزندان آنان به شمار آوردند و مساعدت ها و کمک ها نسبت به آنان باید بقدری محترمانه و شرافتمندانه انجام شود تا آنها با سربلندی و سرافرازی زندگی کرده و هیچگاه خود را حقیر و بیچاره و بینوا احساس نکنند. بنابراین، یتیم نوازی در صورتی مفید فایده است که برخورد با آنها توأم با رعایت جمیع جهات مادی و معنوی و عاطفی بوده باشد و در غیر این صورت ممکن است نتایج ناگواری به بار آورد و آنها را دچار عقده و کینه سازد. اکنون برای این که بیشتر به اهمیت این وظیفه دینی، انسانی و اخلاقی آشنا شویم مناسب است قسمتی از آیات و روایات وارده را برای شما بازگو کنیم.
قرآن و یتیمان
در قرآن مجید درباره ایتام آیات متعددی دیده می شود که در پاره ای از آیات، بی اعتنایی به یتیمان را علامت کفر و نفاق می شمارد و می فرماید:
«أرأیت الذی یکذب بالدین. فذلک الذی یدع الیتیم» (سوره ماعون/آیات 2-1)، آیا دیدی آن را که دین و روز قیامت را دروغ می پندارد، پس او کسی است که یتیم را از خود می راند. هم چنین در جای دیگر می فرماید:
«کلابل لا تکرمون الیتیم. و لا تحاضون علی طعام المسکین» (سوره فجر/ آیات 18-17)، چنان نیست که شما خیال می کنید بلکه شما یتیمان را گرامی نمی دارید و یکدیگر را بر اطعام مستمندان تشویق نمی کنید.
و در یک جا پس از عبادت خدا و نیکی به پدر و مادر و خویشاوندان، محبت و احسان به ایتام را یادآور می شود و می فرماید: «و إذ أخذنا میثاق بنی إسرائیل لا تعبدون إلا الله و بالوالدین أحسانا و ذی القربی و الیتامی و المساکین...»(سوره بقره/ آیه 83)، ]و به یاد آورید[ زمانی که از بنی اسرائیل پیمان گرفتیم که جز خداوند یگانه را نپرستید و نسبت به و مادر و پدر و نزدیکان و یتیمان و بینوایان نیکی کنید..
و آن گاه که مصادیق بر و نیکوکاری را می شمارد یتیم نوازی را پس از ایمان به خدا و روز جزا و ایمان به پیامبران و کتاب های آسمانی و فرشتگان ذکر می کند و این دلیل بر اهمیت یتیم نوازی است که در این ردیف آمده است، می فرماید: «لیس البر أن تولوا وجوهکم قبل المشرق و المغرب و لکن البر من آمن بالله والیوم الآخر و الملائکه و الکتاب و النبیین و آتی المال علی حبه ذوی القربی و الیتامی و المساکین...» (سوره بقره / آیه 177)، نیکی ]تنها[ این نیست که به هنگام نماز صورت خود را به سوی مشرق و مغرب کنید بلکه نیکوکار کسی است که به خدا و روز رستاخیز و فرشتگان و کتاب آسمانی و پیامبران ایمان آورد و مال خود را با تمام علاقه ای که به آن دارد به خویشاوندان و یتیمان و از کار افتادگان و....انفاق کند..
و آن گاه که یتیم بودن رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم را به وی تذکر می دهد، می فرماید: «ألم یجدک یتیما فآوی؟» (سوره ضحی/آیه 6)، آیا تو را یتیم نیافت و سپس پناه داد؟
سپس می فرماید: «فأما الیتیم فلا تقهر» (سوره ضحی/ آیه9)، حال که چنین است پس با قهر و خشم با یتیم برخورد مکن.
در این سوره خدای متعال نخست یتیم بودن رسول اکرم صلی الله علیه وآله وسلم را یادآور شده و آن گاه سفارش یتیمان را به او می کند و این ترتیب برای آن است که آن بزرگوار در کودکی پدر و مادر خود را از دست داده بود و به خوبی احساس می کرد یتیمی که از محبت و نوازش پدرانه محروم شده است بیش از هرچیز خود را نیازمند به تفقد و محبت می بیند. به این جهت میفرماید همانگونه که یتیم بودی و تو را پناه دادیم تو نیز یتیمان را نوازش کن و آنها را از خود دور مکن، چرا که درد و رنج یتیمی را تحمل کرده و از درد و ناراحتی یتیمان آگاهی.
در این آیات دو مسئولیت درباره یتیمان ذکر شده است: 1. برطرف کردن نیازهای مالی آنها 2. جبران کمبودهای عاطفی آنان.
نظری به روایات
روایاتی که از پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم و ائمه معصومین علیهم السلام در این باره رسیده فراوان است. در این احادیث، ضمن توصیه نسبت به یتیمان، آثار نیک و اجر و پاداش عظیمی را در این مورد نوید می دهد که تنها به ذکر چند مورد از این آثار اکتفا می کنیم:
ورود به بهشت
رسول گرامی صلی الله علیه وآله وسلم فرمود: کسی که یتیمی را سرپرستی کند و عهده دار نفقه و مخارج او گردد من و او در بهشت پهلوی یکدیگر هستیم. سپس انگشت سبابه و انگشت وسطی را پهلوی هم گذاشت و فرمود: مانند این دو که پهلوی یکدیگر هستند.
و در روایت دیگری فرمود: کسی که یتیمی را سرپرستی کند تا این که از او بی نیاز شود خداوند بهشت را بر وی واجب می کند، همانگونه که اگر کسی در مال یتیم خیانت کند مستحق دوزخ می شود.
امام صادق علیه السلام فرمود: کسی که بخواهد مشمول رحمت خداوند گردد و وارد بهشت شود.... باید نسبت به یتیمان دلسوز باشد.
نرم شدن قلب و برآورده شدن حاجات
اثر دیگر یتیم نوازی این است که دل انسان نرم و حوایج او برآورده می شود. پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم فرمود: آیا دوست داری دلت نرم و آرزویت برآورده شود؟ ]آنگاه فرمود[ بر یتیم ترحم کن و دست محبت بر سر او بکش و از غذای خود به او بخوران تا قلبت نرم و حاجتت روا گردد.
ترفیع درجات و محو سیئات
در حدیثی از رسول اکرم صلی الله علیه وآله وسلم می خوانیم: سوگند به کسی که جانم در قبضه قدرت اوست، هر مسلمانی که سرپرستی یتیمی را به عهده بگیرد و به خوبی از عهده ولایت و سرپرستی آن یتیم برآید و دست محبت بر سر او بکشد به عدد هر مویی که از زیر دستش می گذرد خداوند متعال یک درجه مقام او را بالا می برد و یک ثواب در نامه عمل وی می نویسد و یک گناه از او کم می کند.
در حدیثی دیگری آمده است که یکی از یاران پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم به نام ابن ابی وافی می گوید: محضر رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم نشسته بودیم، پسر بچه ای خدمت حضرت آمد، عرض کرد: کودکی یتیم هستم و خواهری یتیم دارم و مادری بیوه زن. از آن چه خدا به تو اطعام کرده به ما اطعام کن تا خداوند از آن چه نزد اوست آن قدر به تو ببخشد که خشنود شوی. پیامبر فرمود: چه زیبا گفتی ای پسر! سپس رو به بلال کرد و فرمود: برو از آن چه نزد ما است بیاور. بلال بیست و یک خرما با خود آورد. پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم فرمود: هفت دانه برای تو، هفت دانه برای خواهرت و هفت دانه برای مادرت. معادبن جبل برخاست دستی بر سر کودک یتیم کشید، گفت: خداوند یتیمی تو را جبران کند و تو را جانشین صالحی برای پدرت سازد ]پدر او از مهاجران بود[. پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم رو به معاذ کرد و فرمود: انگیزه تو برای این کار چه بود؟ عرض کرد: محبت و رحمت. فرمود: هرکس از شما سرپرستی یتیمی را بر عهده گیرد و حق آن را ادا کند و دست بر سر یتیم کشد، خداوند به عدد هر مویی حسنه ای بر ای او می نویسد و به عدد هر مویی سیئه ای از او محو می کند و به عدد هر مویی او را یک درجه بالا می برد.
هم چنین پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم فرمود: هرکس به عنوان نوازش دست بر سر یتیمی بکشد به تعداد هر مویی که دست او از آن می گذرد در روز قیامت نوری خواهد داشت.
امیرالمومنین علیه السلام فرمود: هر مرد و زن با ایمانی که از روی مهربانی دست خود را روی سر یتیمی بکشد خدای متعال به عدد هر مویی که دست خود را روی آن میگذارد یک ثواب برای او می نویسد.
ثواب پناه دادن یتیم
سکونت در بهشت
در حدیث آمده است کسانی که کودکان یتیم را که قدرت تهیه مأوی و مسکنی برای خود ندارند پناه دهند و درخانه خود از آنها پذیرایی کنند، خدای متعال آنان را در بهشت سکنا خواهد داد.
امام باقر علیه السلام فرمود: چهار خصلت در هرکس باشد خداوند خانه ای در بهشت برای او بنا کند: کسی که یتیمی را پناه دهد و بر ناتوانی دلسوزی کند و به پدر و مادر خود مهر ورزد و با برده و زیر دست خود مدارا کند.
برطرف شدن عذاب
یکی دیگر از ثمرات پناه دادن یتیم آن است که خدای متعال عذاب قبر را از انسان برمی دارد. پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم فرمود: عیسی بن مریم علیه السلام از قبرستانی می گذشت که صاحب قبری را عذاب می کردند. پس از یک سال که از آنجا گذشت متوجه شد ] با دید مخصوص خود[ که صاحب قبر عذاب نمی شود، علت را از خدای متعال سوال کرد؟ وحی شد که این مرد گنهکار بود و به خاطر گناهانی که انجام داده بود عذاب می شد، اما فرزند صالحی داشت که وقتی به سن رشد رسید جاده و راهی را اصلاح کرد و یتیمی را منزل داد، به این جهت او را آمرزیدم و به خاطر کار فرزندش عذاب را از او برداشتم.
ثواب ساکت کردن یتیم
ناراحتی کودکان یتیم چندان مهم است که پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم می فرماید: ...هرگاه کودک یتیمی گریه کند اشک های او در کف پر مهر و محبت خداوند رحمان می ریزد و خدای تعالی می فرماید: چه کسی این یتیمی که پدرش را از دست داده ]و اکنون زیر خاک آرمیده[ به گریه در آورده است؟ هرکس او را آرام کند بهشت از آن اوست (پاداش او بهشت است. )
درحدیثی دیگر فرمود: هنگامی که کودک یتیم گریه می کند عرش خدا به لرزه در می آید. خداوند به فرشتگان می فرماید: ای ملائکه من! چه کسی این یتیم را که پدرش در خاک پنهان شده است به گریه در آورد؟ ملائکه می گویند: خدایا ! تو آگاه تری. خداوند می فرماید: ای ملائکه من! شما را گواه می گیرم که هرکس گریه او را خاموش و قلبش را خشنود کند من روز قیامت او را خشنود خواهم کرد.
درحدیث دیگری به همین مضمون آمده است: کسی که یتیمی را بنوازد و گریه اش را خاموش کند و او را دلداری دهد، اهل بهشت خواهد بود.
رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم فرمود: هنگامی که یتیمی گریه کند عرش خدا به لرزش در می آید، آنگاه خدای تبارک و تعالی میفرماید: چه کسی بنده مرا که پدر و مادرش را در خردسالی از او گرفتم به گریه در آورد؟ به عزت و جلالم سوگند، هرکس او را ساکت کند بهشت را بر او واجب می کنم.
به هرحال ، انسان مسلمانی که ادعا می کند متخلق به اخلاق حسنه است باید به این ادعا جامه عمل بپوشاند و به فکر کودکان یتیم و خانواده های بی سرپرست باشد و به زندگی آنان رسیدگی کند و وصیت امیرمومنان علیه السلام را که نزدیک شهادت خود فرمود از یاد نبرد که: خدا را خدا را در مورد یتیمان، نکند آنها گاهی سیر و گاهی گرسنه بمانند، نکند آنها در حضور شما در اثر عدم رسیدگی از بین بروند.
و همان گونه که در اول بحث یادآور شدیم باید با روی باز و سرشار از محبت با یتیمان برخورد شود که احساس نکنند پدر و مادر خود را از دست داده اند، چون آنان نیز روزی در زیر سایه پدر و مادر خود زندگی می کردند و مورد محبت و نوازش آنها بودند، ولی امروز که از نعمت پدر و مادر محروم شده اند از هر جهتی نیاز به محبت دارند و باید به این نیاز پاسخ مثبت داده شود تا در میان همسالان خود احساس غربت و حقارت نکنند و خدای ناکرده دچار عقده و کینه نشوند که در آینده برای خود و دیگران خطرناک شوند.
Sources :
محمدرضا مهدوی کنی- نقطه های آغاز در اخلاق عملی- از صفحه 551 تا562