جدالی استوار درباره ی تغییر قبله

در سوره ی بقره ضمن آیات 142 تا 151 جدالی علمی و مستدل و به روش نیکوتر انجام گرفته که در نوع خود ممتاز، و از مناقشات نخستین جامعه ی یهود مدینه با پیامبر است و از نظر زمان بندی می توان آن را هفدهمین ماه از ماههای «هجرت» پیامبر دانست. مسلمانان تا مدتی حوادث را با گذشت چند ماه از هجرت، تاریخ گذاری می کردند و بعدها سال هجری، جایگزین آن شد.
پیامبر گرامی (ص) سیزده سال تمام در مکه، و هفده ماه در مدینه به سمت «بیت المقدس» نماز گزارد، ولی بعدا به علتی که یادآور می شویم، مأموریت یافت از آن زمان به بعد، رو به کعبه و یا مسجدالحرام نماز بگزارد، و در این مورد، یهودان مدینه (چه پیش از تغییر قبله و چه بعد از آن) جنجال آفریدند. زیرا آنگاه که پیامبر (ص) به بیت المقدس نماز می گزارد، مسلمانان را سرزنش می کردند که، اگر شما امت مستقلی هستید پس چرا بر قبله ی ما نماز می گزارید؟ آنگاه که روی مصالحی، فرمان تغییر قبله صادر شد، و در حالی که پیامبر دو رکعت از نماز ظهر را خوانده بود، جبرئیل دست او را گرفت و به سوی کعبه متوجه کرد، جنجال شدیدتری برپا کردند، و گفتند چه شد که آنان قبله ی ما را رها کرده و بر قبله ی جدید نماز می گزارند؟! قرآن، در ضمن آیاتی، به تحلیل هر دو تشریع، پرداخته و هر دو را به صورت منطقی تحلیل نموده است. اینک مجموع پرسشها را به نحو طبیعی مطرح کرده و پاسخ آیات را توضیح می دهیم.
1 ـ چرا از روز نخست، کعبه قبله نشد؟ نخستین پرسش آنها این بود که اگر قبله واقعی شما همان کعبه و یا مسجدالحرام بود، چرا از روز نخست به سوی آن نماز نگزاردید و در این مورد رازی در کار بود که مدتی بر بیت المقدس نماز گزارید آنگاه پس از مدتی قریب به پانزده سال، قبله ی نماز شما تغییر کرد؟
2 ـ تکلیف اعمال پیشین چیست؟ اکنون که قبله تغییر یافت و لازم شد که مسلمانان از این به بعد به کعبه رو کنند، تکلیف اعمال عبادی که در گذشته انجام گرفته، چیست؟
جالب اینکه قرآن پیش از آنکه یهود به اشکال تراشی برخیزند، پیامبر (ص) را از موضع آنان نسبت به تغییر قبله آگاه می سازد، و پیش از آنکه یهود متعرض شوند قران به پاسخ اعتراضهای آنان مبادرت می ورزد و در ضمن آیه ی یاد شده اعتراضها و پاسخ آنها را تصریحا و تلویحا می آورد:
1 ـ «سیقول السفهاء من الناس ما ولئهم عن قبلتهم التى کانوا علیها قل لله المشرق و المغرب یهدى من یشاء إلى صراط مستقیم؛ به زودی برخی از ابلهان از مردم می گویند: چه چیز آنان را از قبله ای که بر آن نماز می گزارند برگردانید؟ بگو مشرق و مغرب از آن خدا است، هر کس را بخواهد به راه راست راهنمایی می کند.» (بقره/ 142) جمله ی «ما ولئهم...» بیانگر اعتراضی است که پس از اندی از یهود شنیده شد. جمله ی «قل لله المشرق...» یادآور یک اصل کلی است و آن اینکه وجود خدا پیراسته از زمان و مکان است توجه به هر نقطه ای از نقاط جهان، توجه به خدا است و اگر نقطه ی خاصی به عنوان قبله تعیین می گردد، به خاطر مصالح اجتماعی است نه اینکه وجود خدا به آن نقطه محدود می باشد؛ بنابراین نماز گزاردن به بیت المقدس توجه به خدا است، نماز بر کعبه نیز توجه به خدا است.
2 ـ «و کذالک جعلناکم أمة وسطا لتکونوا شهداء على الناس و یکون الرسول علیکم شهیدا و ما جعلنا القبلة التى کنت علیها إلا لنعلم من یتبع الرسول ممن ینقلب على عقبیه و إن کانت لکبیرة إلا على الذین هدى الله و ما کان الله لیضیع إیمانکم إن الله بالناس لرءوف رحیم؛ و بدین سان شما را امتى میانه قرار دادیم تا بر مردم [جهان] گواه باشید و پیامبر بر شما گواه باشد. و ما قبله اى را که بر آن بودى (بیت المقدس) قرار ندادیم مگر براى آن که کسى را که از پیامبر پیروى مى کند از کسى که به عقب برمى گردد باز شناسیم، و البته این امر جز بر کسانى که خدا هدایتشان کرده است گران بود، و خدا بر آن نیست که ایمان شما را ضایع کند، [زیرا] خداوند نسبت به مردم رئوف و مهربان است.» (بقره/ 143) در این آیه به نکاتی که برخی از آنها مربوط به مسئله ی تعدد قبله است اشاره شده است:
الف: امت اسلامی ممتاز و نمونه است «أمة وسطا»
ب: امت اسلامی، بر دیگر امتها شاهد و گواه می باشد «لتکونوا شهداء علی الناس»
ج: اگر بیت المقدس به صورت موقت قبله معرفی شد به خاطر این بود که جامعه ی عرب اعم از موحد و مشرک بر کعبه نماز می گزارد، یا لااقل در برابر آن ولو به خاطر بتها سجده می کرد اگر در آغاز رسالت، کعبه قبله معرفی می شد، موحد از مشرک جدا و تمیز داده نمی شد، برای جدا کردن مؤمن و موحد از مشرک و بت پرست پیرو عصر جاهلی، لازم بود که مدتی به بیت المقدس توجه شود تا حساب موحدان اندک، از مشرکان فراوان در مکه و حومه ی آن، تمیز داده شده و باز شناخته شوند؛ چنان که می فرماید: «إلا لنعلم من یتبع الرسول ممن ینقلب علی عقبیه»
د: نمازگزاردن به بیت المقدس در آغاز رسالت برای جامعه متعصب عرب بسیار سنگین و دشوار بود که از نقطه مورد توجه تمام قبایل عرب، صرف نظر کنند و به قبله ی یهودیان نماز گزارند ولی این مطلب برای گروه هدایت یافته که تسلیم فرمان پروردگار جهان می باشند بسیار آسان بود چنان که می فرماید: «و إن کانت لکبیرة إلا علی الذین هدی الله»
ه: در این جا سؤال دیگری مطرح است و آن اینکه: اگر کعبه از روز نخست قبله ی واقعی بود اعمال گروهی که قل از آن به بیت المقدس نماز گزارده و پیش از موضوع تحویل قبله درگذشته اند مانند اسعد بن زراره، چگونه است؟ آیه به پاسخ این سؤال می پردازد و می فرماید: «و ما کان الله لیضیع إیمانکم» خداوند مظاهر ایمان شما را که همان نمازها و تهجدها است، ضایع نمی گرداند، زیرا پاداش، مربوط به مطیعان، و کیفر از آن متمردان است. در این صورت هر دو گروه، چه آنها که بر قبله ی نخست نماز گزارده اند و چه کسانی که بر هر دو قبله، و یا بر قبله ی دوم نماز خوانده اند و یا می خواندند د رپیشگاه خدا یکسان خواهند بود. و در آیه مقصود از «ایمان»، اعمال صالح است که تجلیگاه ایمان به شمار می رود.

پیامبری که بر دو قبله نماز می گزارد
قرآن یادآور می شود که اهل کتاب در کتابهای خود می خواندند که پیامبر خاتم (ص) بر دو قبله نماز می گزارد، بنابراین بازگشت از بیت المقدس به کعبه، نشانه ی حقانیت پیامبر، و نمودار تحقق علائم نبوت او در تورات است، چنان که می فرماید: «قد نرى تقلب وجهک فى السماء فلنولینک قبلة ترضئها فول وجهک شطر المسجد الحرام و حیث ما کنتم فولوا وجوهکم شطره و إن الذین أوتوا الکتاب لیعلمون أنه الحق من ربهم و ما الله بغافل عما یعملون؛ ما گردش [جستجوگرانه] رویت را به آسمان [براى تغییر قبله] مى بینیم، پس قطعا تو را به جانب قبله اى که بدان خشنود شوى برمى گردانیم. پس [حالا] روى خود را جانب مسجدالحرام بگردان و شما [مسلمین] نیز هر جا هستید روى خود بدان سو کنید. و البته اهل کتاب به خوبى مى دانند که این حکم درستى از جانب پروردگارشان است و خدا از آنچه مى کنند بى خبر نیست.» (بقره/ 144) در جمله ی «إن الذین اوتوا الکتاب» جدال به معنی حقیقی صورت پذیرفته و آن احتجاج بر طرف مخاصم با منطق خود او است.