اهمیت صبر از دیدگاه روایات

صبر یکی از مهم ترین صفات و ویژگی هایی است که برای رسیدن به هر هدف و مقصودی لازم می باشد؛ خواه آن هدف دنیایی باشد یا اخروی؛ مربوط به امور دینی باشد یا دنیایی. چنانچه امیرمؤمنان (ع) می فرمایند: «الصبر عون على کل أمر؛ صبر، بر هر کاری یاور است». این صفت برجسته به طور گسترده ای در آیات قرآن کریم و روایات رسیده از معصومین (ع) مطرح شده، از آن ستایش و به آن توصیه شده است. اکنون به برخی از روایات در زمینه اهمیت صبر و استقامت، اشاره می کنیم.
امام صادق (ع) در روایتی می فرمایند: «الصبر رأس الإیمان؛ صبر سر ایمانست». و در روایت دیگری می فرمایند: «الصبر من الإیمان بمنزلة الرأس من الجسد فإذا ذهب الرأس ذهب الجسد کذلک إذا ذهب الصبر ذهب الإیمان؛ صبر نسبت به ایمان مانند سر است نسبت به تن، که چون سر برود تن هم میرود، همچنین اگر صبر برود ایمان میرود». اگر ایمان را به انسانى تشبیه کنیم، صبر به منزله سر آن انسان و اخلاق و صفات دیگر ایمانى بمنزله اعضاء و جوارح دیگر است و این تشبیه یا از لحاظ شرف و فضیلت است و یا از لحاظ قوام و ثبات صفات حمیده به صفت صبر است (یعنی همانطور که اگر سر از بدن جدا شود، سایر اعضا نیز از کار می افتند؛ اگر صبر از بین برود، سایر صفات پسندیده نیز بی اثر می شوند). در روایتی دیگر از این هم فراتر رفته و صبر را خود ایمان دانسته اند. هنگامی که از رسول اکرم (ص) پرسیدند که ایمان چیست؛ فرمود: «الصبر؛ ایمان همان صبر است». در برخی از روایات صبر از پایه های اسلام معرفی شده است که این تعبیر نشانگر اهمیت این مسئله است. حضرت على (ع) فرمودند: «بنى الإسلام على اربع دعائم: الیقین و الصبر، و الجهاد، و العدل؛ اسلام بر چهار پایه بنا شده است و آن چهار پایه عبارت است از یقین، صبر، جهاد و عدل».
در حدیثی می خوانیم که امام باقر (ع) فرمودند: «لما حضرت أبی علی بن الحسین (ع) الوفاة ضمنی إلى صدره و قال یا بنی أوصیک بما أوصانی به أبی حین حضرته الوفاة و بما ذکر أن أباه أوصاه به یا بنی اصبر على الحق و إن کان مرا؛ چون وفات على بن الحسین (ع) فرا رسید، مرا به سینه خود چسبانید و فرمود: پسر جان، ترا به چیزى سفارش می کنم که پدرم هنگام وفاتش بمن سفارش کرد و گفت پدرش او را به آن وصیت فرموده است: اى پسر جان بر حق صبر کن اگر چه تلخ باشد». این وصیتی است از روزگار سرسلسله رشته امامت یعنی امیرالمؤمنین (ع) دست به دست، گشته و از هر امامی به امام بعد رسیده است. این وصیت چیست؟ حاصل و خلاصه ی آن، صبر است. پس در اهمیت صبر، همین بس که سلسله ی اولیاء خدا آن را مانند گوهری گرانبها و میراثی نفیس در آخرین لحظات زندگی، به وارثان امانت و امامت خود می سپرده و دست به دست، می گردانیده اند.
رسول اکرم (ص) می فرمایند: «من اقل ما اوتیتم الیقین و عزیمة الصبر و من اعطى حظه منهما لم یبال ما فاته من قیام اللیل و صیام النهار و لئن تصبروا على مثل ما انتم علیه احب الى من ان یوافینى کل امرء منکم بمثل عمل جمیعکم و لکنى اخاف ان تفتح علیکم الدنیا بعدى فینکر بعضکم بعضا و ینکرکم اهل السماء عند ذلک فمن صبر و احتسب ظفر بکمال ثوابه ثم قرأ ما عندکم ینفد و ما عند الله باق و لنجزین الذین صبروا؛ از کمیاب ترین چیزهایى که به شما داده شد یقین و صبر است (یعنى یقین و صبر در بین شما از هر چیز کمتر است) و هر کس حظ و بهره اى از این دو به او رسد باک نداشته باشد از آنچه از بیدارى شبها و روزه روزها از او فوت شود (یعنى اگر از یقین و صبر برخوردار باشد و لو این که به شب زنده دارى و مناجات با خدا و روزه هاى مستحبى موفق نشود غصه نخورد) و اگر شما بر آنچه هستید صبر کنید (در برابر فقر و بى چیزى تحمل نمایید) در نزد من بهتر است از این که هر یک از شما به اندازه همه، عمل انجام دهد (یعنى هر یک از شما به اندازه عبادات همه شما عبادت کند) ولى مى ترسم بعد از من دنیا بر شما گشوده شود آنگاه یک دیگر را انکار نمایید. (یعنى به خاطر تعلق و دلبستگى به دنیا به هم بدبین شوید و بر علیه یک دیگر توطئه کنید) در آن وقت اهل آسمان شما را انکار نمایند (از شما بدشان آید) پس هر که در راه خدا صبر کند به کمال ثواب و پاداش خویش نایل مى گردد. سپس حضرت این آیه را قرائت فرمود: «آنچه نزد شما است فانى مى شود، اما آنچه نزد خداست باقى است، و کسانى را که صبر و استقامت پیشه کنند به بهترین اعمالشان پاداش خواهیم داد. یعنى صبر و استقامت از بهترین اعمال آدمى است» (نحل/ 96)».
پیامبر خدا (ص) فرمودند: «الصبر خیر مرکب ما رزق الله عبدا خیرا له و لا اوسع من الصبر؛ صبر بهترین مرکب است خداوند چیزى نصیب بنده اش نکرد که از صبر بهتر و وسیع تر باشد».
امام باقر (ع) فرمودند: «الجنة محفوفة بالمکاره و الصبر فمن صبر على المکاره فی الدنیا دخل الجنة و جهنم محفوفة باللذات و الشهوات-فمن أعطى نفسه لذتها و شهوتها دخل النار؛ بهشت در میان ناگوارى ها و شکیبائى است، پس هر که در دنیا بر ناگوارى ها صبر کند به بهشت رود و دوزخ در میان لذتها و شهوتهاست، پس هر که هر لذت و شهوتى را که دلش خواهد مرتکب شود، به دوزخ داخل می شود».
امام صادق (ع) فرمود: «اذا دخل المؤمن فی قبره کانت الصلاة عن یمینه و الزکاة عن یساره و البر مطل علیه و یتنحى الصبر ناحیة فإذا دخل علیه الملکان اللذان یلیان مساءلته قال الصبر للصلاة و الزکاة و البر دونکم صاحبکم فإن عجزتم عنه فأنا دونه؛ هنگامی که مؤمن داخل قبر شود، نماز در طرف راست و زکات در طرف چپش می باشد و احسان بر سرش سایه افکنده است و صبر در طرفى دور از آنها باشد، چون دو فرشته اى که متصدى سؤال از او هستند بر او وارد شوند، صبر به نماز و زکات و احسان گوید: مواظب رفیق خود باشید، اگر درمانده شدید من حاضرم».
ابوبصیر می گوید: شنیدم امام صادق (ع) می فرمود: «إن الحر حر على جمیع أحواله إن نابته نائبة صبر لها و إن تداکت علیه المصائب لم تکسره و إن أسر و قهر و استبدل بالیسر عسرا کما کان یوسف الصدیق الأمین ص لم یضرر حریته أن استعبد و قهر و أسر و لم تضرره ظلمة الجب و وحشته و ما ناله أن من الله علیه فجعل الجبار العاتی له عبدا بعد إذ کان له مالکا فأرسله و رحم به أمة و کذلک الصبر یعقب خیرا فاصبروا و وطنوا أنفسکم على الصبر توجروا؛ آزاد مرد در همه احوال آزاد مرد است اگر گرفتارى برایش پیش آید، صبر می کند، و اگر مصیبتها بر سرش ریزد، او را شکسته نکند، اگر چه اسیر شود و مغلوب گردد و سختى جایگزین آسایشش شود، چنان که یوسف صدیق امین (ع) را بردگى و مغلوبیت و اسارت زیان نبخشید، و تاریکى و ترس چاه و آنچه بر سرش آمد زیانش نزد تا خدا بر او منت گذارد و ستمگر سرکش را بنده او کرد، بعد از آنکه مالک او بود، خدا او را برسالت فرستاد و به سبب او به امتى رحم کرد، صبر این چنین است، و خیر در پى دارد، پس شکیبا باشید و دل بشکیبائى دهید تا پاداش بینید».
ابن عباس مى گوید: وقتى رسول خدا (ص) بر انصار وارد شد فرمود: آیا شما مؤمن هستید؟ همه ساکت شدند. مردى از آنها گفت: بلى اى رسول خدا! حضرت فرمود: علامت ایمانتان چیست؟ انصار گفتند: در برابر نعمت و راحتى خدا را شکر مى کنیم، بر بلا صبر مى کنیم و به قضا و قدر الهى راضى هستیم حضرت فرمود: به خداى کعبه قسم که شما مؤمن هستید. رسول خدا (ص) در روایتی صبر را به سه قسم تقسیم می کنند. ایشان فرمودند: «الصبر ثلاثة صبر عند المصیبة و صبر على الطاعة و صبر عن المعصیة فمن صبر على المصیبة حتى یردها بحسن عزائها کتب الله له ثلاثمائة درجة ما بین الدرجة إلى الدرجة کما بین السماء إلى الأرض و من صبر على الطاعة کتب الله له ستمائة درجة ما بین الدرجة إلى الدرجة کما بین تخوم الأرض إلى العرش و من صبر عن المعصیة کتب الله له تسعمائة درجة ما بین الدرجة إلى الدرجة کما بین تخوم الأرض إلى منتهى العرش؛ صبر بر سه قسم است: صبر در مصیبت و صبر بر طاعت و صبر از گناه. پس هر که بر مصیبت صبر کند تا آن را با تسلى خوبى رد کند، خدا برایش 300 درجه نویسد که میان هر درجه تا درجه دیگر باندازه فاصله میان آسمان و زمین باشد و هر که بر طاعت صبر کند خدا برایش 600 درجه نویسد که میان هر درجه تا درجه دیگر به اندازه فاصله میان قعر زمین تا عرش باشد و هر که از گناه صبر کند، خدا برایش 900 درجه نویسد که میان هر دو درجه به اندازه فاصله میان قعر زمین تا پایان عرش باشد».
در روایتی از امیرالمؤمنین (ع) نیز می خوانیم: «الصبر صبران صبر عند المصیبة حسن جمیل و أحسن من ذلک الصبر عند ما حرم الله عزوجل علیک و الذکر ذکران ذکر الله عز و جل عند المصیبة و أفضل من ذلک ذکر الله عند ما حرم علیک فیکون حاجزا؛ صبر بر دو گونه است: صبر در مصیبت که نیکو و زیباست و نیکوتر از آن صبر و خوددارى از چیزیست که خداى عزوجل آن را بر تو حرام کرده. و ذکر نیز بر دو گونه است: ذکر خداى عزوجل هنگام مصیبت و بهتر از آن ذکر و یاد خداست در آنچه بر تو حرام کرده، تا مانع تو شود». لازم به توجه است که با توجه به اینکه صبر بر معصیت شامل صبر بر طاعت نیز می شود، تعارضی بین این روایت و روایت قبلی وجود ندارد؛ زیرا می توان گفت صبر در برابر سخت های عبادات و اطاعت الهی عبارت است از صبر و خودداری در برابر انگیزه هایی که انسان را به سوی ترک واجبات و انجام محرمات الهی سوق می دهد.
از امام زین العابدین (ع) روایت شده است که فرمود: «وقتى خداوند اولین و آخرین را در صحراى محشر جمع کند، منادى ندا مى کند که صابران کجایند؟ تا بدون حساب داخل بهشت گردند، جماعتى از مردم برمى خیزند و به طرف بهشت روانه مى شوند، فرشتگان به آنها برخورد مى کنند و مى گویند: کجا مى روید؟ مى گویند: به سوى بهشت مى رویم. فرشتگان مى گویند: بدون حساب به سوى بهشت مى روید؟ در جواب مى گویند بلى، سپس ملائکه سؤال مى کنند که شما از چه صنف مردمید؟ مى گویند: ما از صنف صابران هستیم. ملائکه گویند: صبر شما در چه بود؟ مى گویند: صبر ما بر طاعت خدا و از معصیت خدا بوده است و این روش را تا زنده بودیم ادامه دادیم تا این که خداوند عزوجل ما را قبض روح نمود. ملائکه مى گویند: همان گونه که گفتید هستید و بدون حساب به سوى بهشت روید که چه نیکوست پاداش اهل عمل».
امیرالمؤمنین (ع) در نهج البلاغه می فرمایند: «وعود نفسک التصبر علی المکروه ونعم الخلق التصبر فی الحق؛ خویشتن را بر استقامت در برابر مشکلات عادت ده که شکیبایی در راه حق از اخلاق نیک به شمار می رود». و در جای دیگر می فرمایند: «اطرح عنک واردات الهموم بعزائم الصبر وحسن الیقین؛ هم و غم ها را با نیروی صبر و حسن یقین، از خود دور ساز». و آن حضرت در خطبه همام در توصیف متقین می فرمایند: «صبروا ایاما قصیرة أعقبتهم راحة طویلة؛ انسان های متقى در این چند روز کوتاه زندگى دنیائى صبر مى کنند، تا در آخرت آسایش طولانى و جاودانى را بدست آوردند».