شناخت اهمال کاری و آثار و پیامدهای آن

به راستی آیا تاکنون با خود اندیشیده اید که چرا برخی کار امروز را به فردا می سپارند و همیشه کارهایشان با تاخیر انحام می پذیرد؟ چرا اشخاصی از قول قطعی دادن گریزان اند و خود را در انجام بسیاری از کارهای سبک، ناتوان می بینند و در خود احساس کسالت و تنبلی می کنند؟ و... چراهای بسیار دیگری که کمابیش در ذهن همه ما خطور کرده است و به دنبال پاسخ آن بوده ایم. چه بسیار راه حل هایی که با شکست مواجه شده و سرانجام ناخوشایندی داشته و متاسفانه این شکست ها خود، بر این ناهنجاری ها و انحرافات دامن زده است. ریشه اینگونه مشکلات به صفت روانی اهمال کاری برمی گردد. بحث اهمال کارى، از جمله مباحث به ظاهر کوچک اما بسیار مهمى است که ریشه اى اخلاقى و روانى دارد. مسأله اهمال کارى در منابع اسلامى از دیرباز مورد توجه بوده و در روایات و ادعیه درباره آن سخن به میان آمده است و علماى اخلاق و عرفاى اسلامى، پیوسته اهل سیر و سلوک را از ابتلا به این نابهنجارى اخلاقى رفتارى -که یکی از موانع پیشرفت انسان در امر تهذیب نفس و انجام وظایف دینی است- بر حذر مى داشته اند.

تعریف اهمال کارى
در لغت واژه اهمال کاری این گونه معنا شده است: کاری را که بنا است به انجام برساند، به تاخیر اندازد. روان شناسان گفته اند: اهمال کاری این است که کاری را که تصمیم به اجرای آن داریم، به آینده موکول کنیم. معمولا چون شما نمی خواهید کاری را انجام دهید به اهمال کاری مبتلا می شوید؛ به عنوان مثال: هنگامی مردم یکی پس از دیگری از قحطی می میرند که دولتها اهمال کاری می کنند. در یک کلمه مى توان گفت: جوهره این آسیب روانى به تعویق انداختن، تعلل ورزیدن، سبک گرفتن و سهل انگارى در کار است. بنابراین، اهمال هم در امور فردى و هم جمعى معنا و مفهوم پیدا مى کند. در نهایت مى توان گفت: در همه این معانى نوعى این دست آن دست کردن نهفته است. در زبان عربى واژه هاى کسل، ضجر مرادف اهمال کارى است. عناوینى چون تهاون و إبطاء چندان دور از این واژه نیستند. دو واژه مماطله و تسویف نیز مرادف اهمال کارى اجتماعى است که در قول و قرارهاى زمانى تحقق پیدا مى کند. در کلام امام سجاد (ع) در دعاى ابوحمزه این گونه آمده است: «و قد افنیت بالتسویف و الآمال عمرى؛ خدایا من عمرم را به امروز، فردا کردن (در عمل به عهد و پیمانى که با تو داشته ام) و آرزوهاى طولانى و بلند، گذرانده ام». در دعاى کمیل تحت عنوان مطال این گونه آمده است: «و خدعتنى الدنیا بغرورها، و نفسى بجنایتها و مطالى؛ دنیا به وسیله فریفتن خود و نفسم به جنایت و سهل انگاریش مرا گول زده است». واژه بطئ به معنى کندى، معناى اهمال را مى رساند. «و ان کنت بطیئا حین یدعونى؛ گرچه هنگامى که تو مرا به سوى خود خوانده اى، من کندى (سستى) به خرج داده ام». «او لعلک آلف مجالس البطالین فبینى و بینهم خلیتنى؛ خدایا! مبادا مرا مأنوس به هم صحبتى آنان که عمر خود را به بیهودگى مى گذرانند دیده اى، که توفیق دعا و عبادت را از من گرفته اى؟». بنابراین، اهمال کارى آسیبى روانى است که از حالات نفس آدمى است. امام على بن الحسین (ع) در مناجاتى به درگاه خداوند این گونه از نفس خود گلایه دارند: «الهى الیک اشکوا نفسا بالسوء... و تسوفنى بالتوبة؛ خدایا از نفسم شکوه دارم که... توبه امروزم را به فردا مى افکند». امام به روشنى تسویف را از حالات نفس انسانى دانسته اند.

ویژگی های اهمال کاری
اهمال کاری دارای ویژگی هایی است که دانستن آن، جای گاهی بحث را روشن می کند. این ویژگی ها به قرار زیر است: تأخیر در انجام کاری که قصد انجامش را داریم؛
اهمال کار بیشتر موارد بدون علت شناخته شده ای، این کار را خود به تعویق می اندازد؛
همگان حتی مبتلایان به اهمال کاری، این آسیب روانی را نکوهش می کنند و از آن تنفر دارند؛ چون در واقع اهمال کاری از مصادیق ناسپاسی است؛ ولی از آنجا که انسان ها بر مبنای فطرت خود تمایل به سپاس گذاری دارند. اهمال کاری به سرعت به صورت عادت در افراد ظاهر می شود، و در آمار نشان میدهد که این عادت در بیشتر مردم وجود دارد. پس درمان آن به سهولت انجام پذیر نخواهد بود. بدین جهت امام حسن عسگری (ع) می فرمایند: «رد المعتاد عن عادت کالمعجز؛ باز گرداندن کسی که به چیزی عادت کرده از عادتش، شبیه اعجاز است». این بیماری مسری است؛ یعنی از حالتی به حالت دیگر انسان، از انسانی به انسان دیگر، و از فردی به جامعه و از جامعه ای به جامعۀ دیگر سرایت می کند.

انواع اهمال کاران و مراتب آن
انسان ها گاه به چیزى آگاهى مى یابند و گاه نسبت به آن جاهل اند. امیرالمؤمنین على (ع) مى فرمایند: «... و عالمکم مسوف؛ آن که عالم و آگاه است در امور روزمره به اهمال کارى مبتلا مى شود و در زمانى دیگر به آن معتاد مى شود». ولى همه به یک نوع اهمال مبتلا نیستند. بنابراین، اهمال کارى داراى انواع و مراتب متعددى است. می توان اهمال کاران را به سه گروه زیر تقسیم کرد:
برخی اهمال کاران هیچ توجهی به رفتار مسامحه آمیز خود ندارد. آن ها در واقع به نوعی غفلت مبتلا هستند. بنابراین، باید در انتظار ماند تا که خود بیدار شود یا بیدارش کنند. لغت شناسان، غفلت را به معنای بی توجه بودن و یا بی خبر گشتن دانسته اند. اما غفلت را در اصطلاح می توان از بیان امام صادق (ع) به روشنی دریافت کرد. از ایشان روایت شده: «مردم چهار دسته اند:
الف. شخصی که می داند و او می داند که او می داند. چنین انسانی رشد یافته است؛ بر شما به دنباله روی و پیروی از آن؛
ب. شخصی که می داند و نمی داند که می داند. او غافل است؛ بیدارش کنید.
ج. انسانی که نمی داند و می داند که نمی داند؛ او را یاد دهید.
د. فردی که نمی داند و نمی داند که نمی داند؛ او گمراه است و از این رو راهنمایی اش کنید».
گروهی از اهمال کاران به این رفتار خود اعتراف می کنند، ولی قضاوتی درباره آن ندارند و چون به زشتی آن پی نبرده اند، دلیلی نمی بینند که به فکر اصلاح خود برآیند. این گروه، نسبت به گروه پیشین فاصله بیشتری با درمان دارند.
دسته سوم توجه به این نارسایی اخلاقی و روانی دارند و خود را بر این رفتار نابهنجار سرزنش و ملامت نیز می کنند، اما راه کار درمان و برخورد مناسب با آن را نمی دانند.
نکته: باید توجه داشت که درست به همین دلیل، میزان تأثر و ناراحتى اهل اهمال و تساهل نیز یکسان نیست.

آثار اهمال کاری
1. بیشتر افراد از تأخیر در انجام کار خود و دیگران پشیمان و ناراحتند.
2. اهمال کاران خود را رها یافته و پوچ و بی ارزش احساس می کنند. حضرت باقر العلوم (ع)، اهمال کاری و تسوف را به دریایی تشبیه فرموده که شخص اهمال کار در آن ورطه غرق و در نهایت هلاک شده است. بیان آن جانب این گونه گزارش شده: «ایاک و تسویف، فانه بحر یغرق فیه الهلکی؛ تو را از امروز و فردا کردن بر حذر می دارم؛ چرا که آن دریایی است که گرفتاران، در آن غرق می شوند».
3. در گزارش هایی که اهمال کاران داده اند، این نکته وجود دارد که همه از بی اعتنایی به نفس خود گلایه کرده اند.
4. استمرار اهمال کاری، انسان را به وادی حیرت و سرگردانی سوق خواهد داد؛ چنان که امام صادق (ع) به این واقعیت اشاره فرموده اند: «و طول التسویف خیره؛ امروز و فردا کردن های طولانی، سرگردانی است».

پیامد های اهمال کاری
چنانچه اهمال کاری درمان نشود، پس از چندی شخص مبتلا، دچار عارضه جسمی و روحی می شود که برخی از آن ها عبارتند از:
1. افسردگی: این بیماری خود گواه و نشانه این است که اهمال کار می خواهد خود را از رنج اهمال کاری نجات دهد. افسردگی هم دارای نشانه هایی چون: خستگی، سردرد های شدید، بی خوابی، فشار خون و زخم معده است. باید دانست، تا هنگامی که اهمال کاری به شکل اعتیاد درنیامده، افسردگی ناشی از آن درمان پذیر است؛ اما هنگامی که اهمال کاری عادت شخص شد، درمان آن بسیار دشوار می شود.
2. وحشت زدگی درونی، دلهره و احساس ترس های درونی؛
3. بی کنترلی و بریدگی.
نا گفته نماند که این چند ویژگی، خود از نشانه های شکست روحی شخص اهمال کار به شمار می روند.