خدا در عقاید و باورهای مردم آفریقا (قبایل)

مردگان زنده، بزرگترین گروه میانجیگران

مردگان زنده از لحاظ وجود شناختى جایگاهى میان ارواح و انسانها و بین خدا و انسانها دارند، یا در واقع آنان به دو زبان بشرى که به تازگى از طریق مرگ جسمانى آنها را ترک کرده و به زبان ارواح که اکنون به آنان ملحق شده اند و یا به زبان خداوند که اکنون بسیار به او نزدیک تر هستند تا زمانى که زندگى جسمانى داشتند، سخن مى گویند. به خاطر این موقعیت منحصر بفرد، مردگان زنده بزرگترین گروه میانجیگران را در جوامع آفریقایى تشکیل مى دهند. در واقع از آنجا که هر شخص از طریق مرگ از میان مرحله مرده زنده مى گذرد، دیر یا زود، هر کس بطور فردى یا اشتراکى به عنوان میانجى عمل مى کند. این بالاترین لحظه مذهبى براى هر شخص است و هنگامى که آن نقطه اوج نیز پشت سرگذاشته مى شود، بعضى ارواح معمولى مى شوند و شاید به عنوان واسطه عمل کنند یا نکنند و برخى نیز به مرتبه قهرمانان ملى یا حتى خدایان صعود خواهند کرد. اینجاست که ما باید احترامى را که آفریقاییان به درگذشتگان خود دارند درک کرده و ستایش کنیم. «کیش» مرتبط با مردگان زنده عمیقا در زندگى و اندیشه آفریقایى ریشه دارد. در بسیارى از جوامع، تقرب به خداوند عمل گروهى کل جامعه، چه زنده و مرده، را تشکیل مى دهد. بطور بالقوه و در صورت نیاز، مردگان زنده و در گذشتگان دیگر، حاجت ها، نیازها و نیایش ها و قربانی ها و هدایا را به درگاه خداوند منتقل مى کنند و گاهى نیز پاسخ اورا به انسانها بازگو مى نمایند. ازاین رو، آمد و شد سنگینى از ساسا به طرف زمنى وجود دارد.

چگونگی میانجى گرى مردگان زنده و ارواح
چند نمونه براى نشان دادن این که چگونه مفهوم وظیفه میانجى گرى مردگان زنده و ارواح جنبه عملى پیدا مى کند، عبارتند: وقتى فردى در میان قبیله باسوتو قصد قربت به خداوند را دارد، در ابتدا او با رشته اى از واکنش، پرسش از برادرش، چه مرده یا زنده، براى انتقال درخواست او به پدرش را آغاز مى کند. پدر نیز به نوبه خود به پدر خویش متوسل مى شودکه او نیز تصور مى شود به پدر خود تقرب مى جوید و غیره. این جریان ادامه مى یابد تا پیام به شخصى در میان درگذشتگان برسد که صلاحیت کافى براى تقرب به خداوند را داراست. این فرد سرانجام درخواست انسانى را که از «دهانهاى» بسیار گذر کرده انتقال مى دهد. نگونى ها مى گویند که مرده هاى زنده آنها براى طلب باران از جانب خداوند، پادرمیانى مى کنند. نمونه هایى از این اعمال و عقاید در بسیارى از جوامع دیگر یافت مى شوند که به اهمیت بسیار اموات زنده در حیات مذهبى آفریقاییان اشاره مى کنند. در مورد ارواح و خدایان، اطلاع کمى درباره وظایف میانجیگرى آنان در دست است.

خلق ارواح توسط خداوند به عنوان واسطه هایى میان او و انسانها
در چند مورد، باور بر این است که خداوند مخصوصا ارواح را خلق کرد تا به عنوان واسطه هایى میان او و انسانها عمل کنند. یک نمونه از این باور از قبیله ایو نقل مى شود. غیر از این نمونه، فقط مى شنویم، اما بدون این که جزییات بیشترى در اختیار داشته باشیم که در میان قبیله هاى آشانتى، مند، ناندى، تونگا، و چند قوم دیگر ارواح به عنوان واسطه ها عمل مى کنند. گفته مى شود قهرمانان ملى یا بنیانگذاران قبیله باروندى، شیلوک و سونجو به عنوان واسطه هایى میان خداوند و مردم عمل مى کنند.

حیوانات به عنوان واسطه میان انسان و خدا
ما به ندرت اشاره اى به حیوانات به عنوان واسطه مى یابیم و از میان اطلاعات قابل دسترس تنها دو یا سه مورد از چنین گزارش هایى در اختیار است. مردم قبیله سیدامو معتقدند که ارواح حیوانى به همراه ارواح انسانى به عنوان واسطه هاى میان خدا و مردم عمل مى کنند. تا آنجا که به منابع اطلاع ما مربوط مى شود، هیچ موجود غیر ذی روحى را که به عنوان واسطه شناخته شود نمى یابیم. ممکن است کسى نتیجه بگیرد که نه حیوانات و نه موجودات غیر ذی روح از نظر مردم آفریقا واسطه میان خدا و انسانها شناخته نمى شوند. مردم به اندازه کافى واسطه هایى در میان اشخاصى مانند روحانیان، طلب کنندگان باران، پیران، پیشگویان، جادوگران پزشک، حاکمان، روساى قبایل و اموات زنده دارند. اگر چه گاهى حیات به موجودات غیر زنده نسبت داده مى شود و به حیوانات تشخص داده مى شود، تمایز روشنى درباره این که چه کسى یا چه چیزى در مقام ارتباط میان خدا و انسانها است وجود دارد. این تقریبا موضوع مرگ و زندگى است و آفریقاییان درباره ارزش واسطه ها به اشتباه نمى افتند.

عدم پرستش بتها در جوامع آفریقایى
تا آنجا که به منابع قابل دسترس مربوط است، هیچ مطلبى درباره پرستش بتها در جوامع آفریقایى گزارش نشده است. حیوانات، گیاهان، موجودات غیر ذی روح و پدیده هاى طبیعى در گروهى هستى شناختى هستند که در سطحى پایین تر از انسان قرار دارند و از این رو نمى توانند نقش مهم انجام وظیفه به عنوان پلهائى در مرتبه میان دو حالت وجودى برتر را داشته باشند. از لحاظ زمانى، گروه وجودى انسان در مرتبه حرکت است. در ضرباهنگ تولد، تولید مثل و مرگ، انسان به سمت عقب در امتداد بعد زمنى زمان در حرکت است و به طریقى به خدا نزدیک مى شود که نه حیوانات و نه موجودات طبیعى و پدیده ها به او «نزدیک» نمى شوند. این تاریخ بشر در ضرباهنگ حرکت است، و در آن ضرباهنگ گذر از ساسا به زمنى انسان مى بایستى از طریق مرتبه اى میانى، چه فردى و یا اغلب جمعى، عبور کند. اما برخى اشخاص مانند روحانیان، پیران، باران آوران ممکن است در حالى که هنوز در این زندگى جسمانى بسر مى برند این جایگاه را داشته باشند.

جایگاه محورى مقام و وظیفه واسطه ها در حیات مذهبى مردم آفریقا
مقام و وظیفه واسطه ها در حیات مذهبى آفریقایى جایگاهى محورى دارد: آنان طریق میان خدا و انسان را مسدود نمى کنند بلکه همچون پلهایى براى تقرب به خداوند عمل مى کنند، لذا ارتباط انسان با خدا از طریق اعمال عبادى ممکن است مستقیم و یا از راه واسطه ها باشد. مهم هدف است و نه وسیله. گاهى اوقات آن هدف نه به وسیله فرد به تنهائى بلکه به طور گروهى یا از جانب جامعه بزرگتر او که او عضوى از آن را تشکیل مى دهد و یا اعمال مذهبى آن جامعه به او سپرده شده جستجو مى شود و به دست مى آید. در حقیقت، دین نه یک امر خصوصى است و نه مى تواند به امور شخصى تقلیل داده شود بلکه مى بایستى شامل دو یا بیش از دو طرف باشد.

س ـ زمان و مکان عبادت
شواهد نشان مى دهد که مردم آفریقا در هر زمان و هر مکان به پرستش خداوند مى پردازند. و این که هیچ قانونى که مردم را ملزم به عبادت خدا در مکان و زمانى خاص کند وجود ندارد. این فریضه و سنتى است که از گروهى به گروه دیگر فرق مى کند. در بعضى از جوامع، مانند آبالوییا، آزند، گالا، ناندى و یوروبا رسم بر این است که روزى یک یا دوبار معمولا هنگام صبح و شام به درگاه خدا دعا مى کنند. قبایل دیگرى مانند آبالوییا، گى کویو، گیسو، تورکانا وجود دارند که در یکى از مراسم تولد، بلوغ، ازدواج و مرگ قربانى گزارده و به درگاه خداوند دعا مى کنند. بعضى قبایل از جمله آکامبا، گى کویو، شیلوک، شونا و سونجو به هنگام جشن هاى برداشت محصول مراسم عبادى را انجام مى دهند و در آن قربانی ها و هدایایى به درگاه خداوند تقدیم مى کنند. به همین شکل، جوامعى مانند آکامبا، گى کویو، لوزى، لوندا، نوبا و تى کار وجود دارند که از خدا مى خواهند که هنگام کاشت بذرهاى آنان و کار در مزارع را برکت دهد، به هنگام نیاز قومى، مانند جنگ، سیل، خشکسالى، بدبختى، محنت و یا دیگر بلاها، در نمازها و دعاها قربانی ها و پیشکش ها رو به خدا مى آورند. نمونه هاى از این مراسم در هر جا دیده مى شود، و معمولا این جوامع مراسم عمومى شامل این اعمال عبادى دارند که گاهى چند روز به طول مى انجامد. مى بایستى اشاره شود که این مواقع بزرگ محنت دائما در یک نقطه یا نقطه دیگر از آفریقا اتفاق مى افتد. با گرد آمدن به عنوان گروه براى جلب یارى خداوند، مردم نه تنها در مواجهه با محنت یکدیگر را تقویت نموده و تشویق مى نمایند، بلکه بار سنگینى را که تحمل مى کنند سبک تر مى گردانند. اوقات دیگرى نیز وجود دارد که مردم در عبادت رو به سوى خدا مى آورند. دو قبیله کوتوله ها، و نگومب قبل یا در طول شکار و جمع آورى غذا دعا مى خوانند، قبیله ایلا و نوئر به هنگام سفر نیایش مى کنند، و قبیله لوتوکو قربانی ها و دعاهایى براى پیروزى در شکار و ماهیگیرى بجا مى آورند. برخى جوامع مانند جى مراسم سالانه اى براى برکت گله بجا مى آورند و لطف خداوند را براى آنها خواستار مى شوند، آهنگران یوروبا هر دو هفته یک بار قربانیهایى از سگها هدیه مى دهند بعضى جوامع مانند باینورو، بوشمن، کاتاب، و نوئر ماه نو را با مراسم مذهبى بزرگ مى دارند که در آن از خداوند طلب سعادت و کامیابى مى کنند. قبل از این که مردم قبیله لو خانه هاى جدیدى بنا کنند، به درگاه خداوند پیشکشهایى تقدیم کرده و از او طلب رحمت براى اعضاى آن خانه ها مى نمایند مردم آشانتى سه شنبه را روز مقدس دانسته و در آن روز کار نمى کنند. در تاجگذارى پادشاهان و روساى قبایل مراسم مذهبى برگزار مى شود، و پدیده هاى غیر عادى مانند تولد دوقلوها و یا ماه و خورشید گرفتگى نیز دعا و یا مراسم دیگر مذهبى را ضرورى مى گرداند. در سطح فردى محدودیتى وجود ندارد، و موقعیتهاى بسیارى مانند اوقات غذا، برخاستن در صبح، هنگام بیمارى و نازایى، جستجو براى اقلام گم شده، یا حیوانات یا املاک گوناگون دعا و نیایش را طلب مى کند. و این نیایش ممکن است به شکل دعا، عبادت، ریختن شراب، قرار دادن غذا بر روى زمین، و یا قربانى کردن و پیشکش باشد. این عمل، از جمله چیزهایى دیگر، احساس رفاقت و مشارکت را نه تنها در لذات تجربیات زندگى بلکه اغلب در ناراحتی ها و گرفتارى هاى آن تقویت مى کند. تا آنجا که به زمان ریاضى «تقویمى» مربوط مى شود، چنین ساعات از پیش تعیین شده اى وجود ندارد: آفریقاییان در هر زمانى و هر وقت که نیاز باشد رو به خدا مى آورند. روحانیان، باران آوران و دیگر «افراد خاص» که به عنوان واسطه عمل مى کنند بدون شک در مواقع بسیار بیشترى نسبت به عوام رو به خدا مى کنند، و اینها در مقام وساطت، نوع انسان را در ارتباط عبادى مداوم با خدا و عالم روحانى نگه مى دارند. در حالى که مردم خود را به مکان یا موقع رسمى خاصى مقید نمى دانند، به هر حال معابد، زیارتگاه ها، محرابها و بیشه ها و مکانهاى مقدس دیگرى وجود دارند که بخصوص براى قربانی ها و دعاها بکار مى روند.

تفاوت زیارتگاهها از لحاظ اهمیت و شکل ظاهرى
گزارش شده که در بسیارى جوامع زیارتگاه ها از لحاظ اهمیت و شکل ظاهرى تفاوت قابل ملاحظه اى دارند. در مرکز زیارتگاه هاى قبیله آکامبا و گى کویو درختهائى وجود دارند، این درختها نباید قطع شوند و این زیارتگاه ها براى حیوانات و همچنین انسانها مکانهایى مقدس شناخته مى شوند، لذا کسى نباید در آنجا کشته شود. زیارتگاه هاى باروندى در زیر درختهایى خاص قرار دارند، و هنگامى که مردم براى عبادت به آنجا مى روند، آنها در زیر برگهاى آن درختها مى نشینند و سپس براى نماز و دعا زانو مى زنند. مردم فقط در حضور یا با اذن روحانى زیارتگاه مى توانند به آنجا وارد شوند. عبادتگاه ها در سراسر سرزمین یوروبا پیدا مى شوند، گفته مى شود که تمام هزار و هفتصد الهگان یوروبا عبادتگاههایى در خانه هاى مردم دارند، و برخى الهه ها و ارواح عبادتگاه هاى دیگرى در بیشه ها دارند. مردم یوروبا عبادتگاهها را به عنوان «صورت» آن الهه محسوب مى دارند. مشکل مى توان «معبد» را تعریف کرد، و نویسندگان مختلف این کلمه را بکار مى برند. شاید آن را خانه یا بنایى نسبتا بزرگ به شمار آوریم که براى اهداف مذهبى بکار مى رود و عمدتا روحانى از آن مراقبت مى کند. در میان قبایلى مانند آکان، باگاندا، باسوگا، شونا، سونجو، یوروبا و گروهى دیگر از مردم گزارشى از وجود معابد مى رسد. تا حد زیادى بسیارى ازاین معابد رها و به ویرانه تبدیل شده اند، اگرچه مردم قبیله سونجو هنوز معابد خود را در شرایط خوبى نگهدارى مى کنند. الهه هاى قومى باگاندا معبد داشتند، برخى از آنها علاوه بر میانجیگران و خدمتگزاران با بیش از چهار روحانى زن بودند. بعضى از این معابد هنوز هم پابرجاست.

محرابها به عنوان مکانهاى مقدس
محرابها مکانهاى مقدسى هستند که در آنجا قربانی ها و پیشکش هایى گزارده و یا قرار داده مى شوند. آنها معمولا در داخل زیارتگاهها و معابد یافت مى شوند، اگرچه ممکن است در فضاى باز نیز قرار داده شوند. گفته مى شود مزارع رعیتى آکان محرابهایى از شاخه هاى سه شکافه یا ستونهایى سیمانى حامل یک کاسه تشکیل شده اند که در آن کاسه ها پیشکشها به خداوند تقدیم مى شوند. به همین سان، بسیارى از خانه هاى ایگبو محرابهایى دارند که پیشکش هاى خانواده در آن قرار داده مى شود. دهکده ها نیز محرابهاى عمومى دارند که ظروف خانگى و غنایم شکار در آن پیشکش مى شود. محرابهاى کیپ سى جى که در سمت راست در بیرون هر خانه قرار داده مى شوند، از چوب ساخته مى شوند و براى تقویم قربانیها و پیشکش ها به خداوند مورد استفاده قرار مى گیرند. بعضى از جوامع مانند باوندا، شونا، بوتاوا، غارهایى را نیز به عنوان مکانهاى عبادت بکار مى برند، بسیارى از قبایل مانند گى کویو و شونا، کوهستانهاى مقدسى دارند، بعضى قبایل مانند ایندم و ایلا چهار راهها و یا آستانه هاى خانه هایشان را به عنوان مکانهاى مقدس به حساب مى آورند، جایى که دعاها و پیشکش هاى خود را در آن مکانها تقدیم کنند. به هنگام نیاز، درختانى مانند درخت انجیر وحشى، با اباب به زیارتگاههاى براى پرستش خداوند مبدل مى شوند. به همین ترتیب سواحل رودخانه، آبشارها، صخره ها و خرابه هاى زیمباوه ممکن است به عنوان مکانهایى براى پرستش خداوند بکار روند.

نتیجه
مى توان نتیجه گیرى نمود که محدودیتى مبنى بر این که کجا و چه وقت آفریقا بیان اعمال عبادى خود را بجا مى آورند وجود ندارد. خدا همه جا حاضر است، و او در هر زمان و مکان دست یافتنى است. مردم در هر جا و هر زمان که نیاز ایجاب کند او را پرستش مى کنند. زمان و مکان معین تنها نتیجه کاربرد منظم آنها است. آنها قوانینى که ناظر پرستش باشند شناخته نمى شوند. و هیچگونه محدودیتى را براى ارتباط انسان با خدا و عالم روحانى اعمال نمى کنند. همچنین، میانجیگران مددکارند و نه یک ضرورت منطقى براى برقرارى و حفظ آن ارتباط. باز هم مى بینیم که براى آفریقاییان، این عالم چه آن را براساس مکان یا زمان در نظر بگیریم یا نه، عالمى عمیقا مذهبى است و زندگى انسانى تجربه مذهبى ازآن جهان است. از این رو آفریقاییان به کل هستى معنى مذهبى نسبت مى دهند.