خرافات در باورها و فرهنگ یونانیان باستان

خرافات در گوشه ای از باورهای عامیانه مردم هر کشور جای داشته و دارای کارکردهایی است. خرافه پرستی در واقع، همزمان با شروع شناخت بشر از خویش آغاز شد و انسان در صدد برآمد به مدد وسایلی به حوادث آینده وقوف یابد و از اتفاقات ناخوشایند جلوگیری به عمل آورد تا بدین گونه بر ترس هایش فائق شده به نوعی به احساس امنیت دست یابد. تردیدی نیست که خرافه گرایی (اساطیر) معلول کلی جهل و خامی ذهن بشر است و به هر نسبت که آدمی با حقایق و واقعیات (با هر نوع ادراکی) آشنا شود، قطعا از مقدار خرافات کاسته شده و به واقع بینی و حقیقی گرایی نزدیک می شود. می گویند خرافه پرستی از خواص روح آدمی است. حتی با پیشرفت علوم نیز از بین نمی رود و در عصرهای جدید، خرافات جدیدی به جای خرافات کهنه جایگزین می شود.

ریشه گسترده خرافات در یونانیان
خرافات چنان در پوست و استخوان مردم یونان نفوذ کرده بود که ارسطو پیرامون آن چنین می گوید، ظاهرا اعتقاد به خرافات نوعی ترس از قدرتهای آسمانی است. خرافه پرست یونانی باید در آغاز روز خود را با آب چشمه بشوید و یک شاخه از برگ بو که در معبد روئیده است را در دهان خویش بگذارد. اگر در سر راه به گربه برخوردند بایستی سه سنگ در راه پرتاب کنند یا باید آنقدر آنجا بایستاند تا کسی از آنجا عبور کند و وی بتواند راهش را ادامه دهد. اگر مردم ماری را در خانه خویش ببینند از خدای دیونوسوس یاری می خواهند و اگر آن مار از نوع مقدس باشد برایش همانجا در خانه لانه ای درست می کنند تا بتواند آنجا زندگی کند و در کنار لانه مار شروع به خواندن دعا می کنند. مردم یونان اگر فردی که بیماری صرع داشته باشد را در شهر ببینند به سینه او تف می اندازند و عبور می کنند. به گفته ویل دورانت مردم یونان باستان به دیوهای بسیاری ایمان دارند روزهای سال را به نحس و نیک تقسیم کرده اند و در روزهای نحس دست به هیچ کاری نمی زنند. جادوگری در بین مردم امری رایج است. آنان برای ازدیاد نیروی جنسی و رشد آلت تناسلی خویش به جادوگران روی می آورند تا چنین کند و برعکس آن نیز اجرا می شده. عده ای نیز برای عقیم کردن خود به نزد جادوگران می رفتند و درخواست عقیم شدن می کردند. جادوگران نیز با خواندن دعاهایی و دادن نوشیدنی های به آنان چنین می کردند. مردم و دولت بر این باور بوده است که حوادث زندگی به اراده شیطان و ارواح خدایان است و برای آگاهی از اراده شیطان و خدایان به نزد غیب گویان می رفته اند. مشهور ترین معابد غیب گویان معبد وخش زتوس بوده است. در داخل معبد گازی از روزنه ای به بیرون می آمده است و سه پیرزن مسئول انجا بودند. مردم بر این باور بودن که گاز متصاعد شده متعلق به لاشه اژدهای پوتون است. زن پیر گاز بدبوی را استنشاق میکند و برگهایی از درختان را می جویدند و از حال بی حال می شدند و پس از به هوش آمدن از عالم دیگر خبر میدادند. یونانیان که بین دو قطب خدایان زمینی و خدایان آسمانی در نوسان بودند، به هزاران خرافه بستگی داشتند. مردم ساده دل که دین یونانی را پر از وحشت می دیدند، برای دلخوش کردن خود، محتاج خرافات بودند. داستان هایی مانند برخاستن تسئوس از میان مردگان برای نبرد در ماراتون، یا تبدیل آب به شراب به وسیله ی دیونوسوس از اینجا پدید آمد. ظهور این داستانها، که در همه ی جوامع وجود دارد. امری متعارف و قابل چشم پوشی است. مردم در پرتو این گونه داستان ها، تاریکی های زندگی را در پرتو تخیلات خود از بین می برند و مثلا چنین می پندارند که با نقل استخوانهای تسئوس به آتن زندگی بر وفق مراد می شود. حکومت ها هم برای تثبیت قدرت خود، اعتقاد به کرامات و معجزات را رواج می دادند. به عقیده ی یونانیان، ارواح و شیاطین پیوسته می کوشیدند تا در قالب انسانها رشد کنند. پس، هر فرد یونانی می بایست پیوسته از شیاطین بپرهیزد و برای راندن آنها به جادوگری متوسل شد.

خرافات مقدمه علوم طبیعی
این قبیل خرافات مقدمه ی علوم طبیعی به شمار می روند، و مخصوصا پیشاهنگ میکروب شناسی کنونی هستند. به گمان یونانیان، «کرس» یا خرده دیو چون در بدن کسی رخنه کند، باعث بیماری و حتی مرگ می شود. اگر کسی بیماری را لمس کند، پلیدی بیمار به درون او راه می یابد. در این صورت، مردگان پلید و در خور پرهیزند. نزدیک در خانه ای که کسی در آن مرده بود، ظرفی پر از آب می گذاشتند تا کسانی که از آن خانه بیرون می آیند از آن آب به خود بپاشند و بدین وسیله روح مرده را از خود برانند. بر اثر این تصور، مردم همواره از بیم ارواح دغدغه داشتند. آمیزش مرد و زن، مانند قتل نفس و ولادت کودک، موجب ناپاکی می شد، و کودک نوزاد نیز نجس به حساب می آمد. درباره ی جنون می گفتند که روحی غریب در پیکر دیوانه حلول کرده و او را از خود بی خود کرده است. برای دفع پلیدیها وسایل گوناگون به کار می بردند. گاهی خانه ها و معابد و لشکرگاه ها و حتی تمام یک شهر را به وسیله ی آب و دود تطهیر می کردند. ظرفی از آب پاکیزه نزدیک در ورودی معبدها قرار می دادند تا کسانی که به عزم عبادت بدانجا می آیند، به برکت آب، طاهر شوند. کاهنان با اصول تطهیر آشنا بودند و می توانستند ارواح شریر را به وسیله ی نواختن ضربه ای بر یک ظرف مفرغی و خواندن دعا، یا جادوگری، از بدن اشخاص بیرون رانند، و حتی کسی را که بر اثر قتل پلید شده است، طهارت بخشند. در این گونه موارد، توبه ضرورت نداشت، و کسی که می خواست پاک شود، فقط می بایست شیطان یا دیو شریری را که در او رسوخ کرده است، از خود براند. دین را اساسا وسیله ی مناسبی برای دفع ارواح می دانستند و به جنبه ی اخلاقی آن چندان توجهی نداشتند. اما اجتناب از محرمات و لزوم تطهیر مکرر، یونانیان را عملا به نوعی صفای دینی یا پیرایش گری می کشانید. از مطالعه ی آثار پینداروس و اشیل بر می آید که، برخلاف مشهور، احساس گناه و ناراحتی وجدان برای یونانیان اهمیت داشته است.

روایت شاگرد ارسطو از خرافه های یونانی
یونانیان، در سایه ی اعتقاد به ارواح خبیث مزاحم، به هزاران خرافه که تئوفراستوس، جانشین فلسفی ارسطو، در کتاب «شمایل» خود برخی از آنها را ذکر کرده است، پابند بودند: ظاهرا اعتقاد به خرافات، نوعی ترس است در برابر قدرتهای آسمانی. خرافه پرست باید، در آغاز روز، با آب «نه چشمه» خویشتن را بشوید و یک شاخه از برگ بو، که در معبدی روییده باشد، در دهان بگذارد. اگر در سر راه به گربه ای برخورد، یا سه سنگ در راه می افکند یا چندان در راه می ایستد تا کسی فرا رسد و پیش از او بگذرد. اگر ماری سرخ رنگ در خانه ی خویش ببیند از دیونوسوس یاری می جوید، و اگر آن مار از نوع مارهای مقدس باشد، فورا در همان نقطه حرمی برای آن می سازد. سنگهای همواری را که در چهارراه ها می گذارند با روغن تدهین می کند و، پس از زانوزدن و دعا خواندن، به راه خود می رود. هنگامی که موش انبان غذای او را بجود، نزد جادوگر می رود و از او چاره می جوید. اگر به او بگویند که باید انبان را برای تعمیر نزد پاره دوز ببرد، از این کار روی بر می تابد و به جای آن، به مراسمی که برای دفع شر به عمل می آورند متوسل می شود، اگر دیوانه یا مردی مصروع ببیند، برخود می لرزد و بر سینه اش آب دهان می اندازد.

دیو، سعد، نحس و جادوگری در باورهای مردم یونان
یونانیان ساده دل به انواع گوناگون دیو باور داشتند و این باور را به کودکان خود تلقین می کردند. چه بسا که مردم یک شهر حادثه ای مانند تولد یک انسان یا حیوان عجیب الخلقه را به فال بد می گرفتند و دست از کار خود می کشیدند. ایام را به سعد و نحس تقسیم می کردند، و در ایام نحس عروسی نمی کردند، محکمه تشکیل نمی دادند، و به هیچ کار مهمی دست نمی زدند، یک عطسه یا لغزش مختصر سبب انصراف آنان از کاری که در پیش داشتند می شد. یک کسوف یا خسوف جزئی حرکت لشکرها را متوقف و آتش جنگ را موقتا خاموش می کرد. برای بعضی از مردم نیروی عجیبی قائل می شدند و می گفتند که اینان می توانند هر که را بخواهند، دچار مصیبت کنند. خشم پدر و نومیدی گدا سبب لعن و نفرین می شد، و مردم از لعن و نفرین سخت می ترسیدند. جادوگری رواج داشت. به گمان ساده دلان، جادوگران می توانستند نیروی تناسل را بیفزایند، یا برعکس، مرد یا زنی را کاملا عقیم کنند. این موهومات سبب شد که افلاطون، در کتاب «نوامیس»، جادوگری را مستحق کیفر داند. سحر و جادو از ابداعات متأخر نیست، بلکه سابقه ای کهن دارد. «مدیا» اثر اوریپید و «سیمایتا» اثر تئوکریتوس از وجود جادوگران خالی نیستند، و این می رساند که موهوم پرستی یکی از نیرومندترین پدیده های تاریخ بشر است و در همه ی مراحل تمدن، بدون اندک تغییری، دوام آورده است.

بازار داغ وخشها (غیبگویان) در یونان باستان
یونانیان، که در جهانی پر از نیروهای لاهوتی و غیر طبیعی زندگانی می کردند، چنین می پنداشتند که حوادث زندگی بستگی به اراده ی شیاطین و ارواح و خدایان دارد. پس، برای آگاهی از اراده ی خدایان و شیاطین و ارواح، به غیبگویان، ستاره شماران، خواب گزاران، وخش ها، و غیره متوسل می شدند و درباره ی زندگی خود با آنان مشورت می کردند. گاهی ستاره شماران و غیبگویان حرفه ای به خدمت خاندانها و ارتش ها و دولت ها در می آمدند. نیکیاس، پیش از آنکه به سیسیل لشکرکشی کند، گروهی از فالگیران، غیبگویان، و متصدیان قربانی و نذر را استخدام کرد. سرداران دیگر هم در خرافه پرستی دست کمی از این سردار نداشتند. گاهی مردان و زنانی یافت می شدند که خود را محط الهام وحی می شمردند. در یونیا زنانی بودند به نام سیبولاها (مشیت خدا) که پیشگویی می کردند و مورد اعتماد میلیون ها یونانی بودند. گویند یکی از سیبولاها موسوم به هروفیلا از اروترای آغاز کرد و به شهرهای یونان رفت و بعد در کومای ساکن گشت و از همه ی رقیبان خویش مشهورتر شد و هزار سال عمر کرد. آتن، نظیر روم، تعداد بسیاری وخش داشت، و دولت، در تالار پذیرایی سفرا و محترمین، از مردانی که خواب گزاری نیک می دانستند نگاهداری می کرد.

وخشها (غیبگویان) در معبد آپولون
در بسیاری از معابد یونان، وخشهای بسیار وجود داشتند. معرزترین و مشهورترین آنها در روزگار قدیم وخش معبد زئوس در دودونا، و در دوره ی بعد، وخش معبد آپولون در دلفی بود. گذشته از یونانیان، بیگانگان نیز با وخش معبد دلفی به مشورت می پرداختند، چنان که رومیان قاصدانی می فرستادند تا اراده ی خدایان را از او جویا شوند. یونانیان زنان را برای پذیرفتن وحی و الهام آماده تر می دانستند. از این رو در معبد آپولون سه پیرزن خدمت می کردند. در این معبد، از شکافی که در کف معبد قرار داشت گازی مرموز بیرون می آمد. مردم می گفتند که این گاز از لاشه ی اژدهایی به نام پوتون، که به دست آپولون کشته شده است، برمی خیزد. زن غیبگو که برای پذیرفتن وحی آمادگی داشت، پشت میز بلند سه پایه ای می نشست و گاز مقدس را، که بسیار بدبو بود، استنشاق می کرد و برگهایی تخدیر آور می جوید و به حال بی خودی می افتاد. سپس بریده بریده سخنانی بر زبان می آورد که به وسیله ی کاهنان برای حاضران ترجمه می شد. معمولا سخنان او معانی متناقض داشت، و از این رو کسی نمی توانست به او نسبت کذب دهد. بسیاری از کاهنان و غیبگویان، با گرفتن رشوه، به میل رشوه دهنده سخن می گفتند، یا موافق انتظار متنفذترین مقامات یونان به غیبگویی می پرداختند. اما هنگامی که زیر نفوذ عوامل خارجی قرار نمی گرفتند، افکار سیاسی شایسته ای به مردم القا می کردند. از این رو، این معبد در استقرار حکومت قانون و آزادی بردگان تأثیری عمیق نهاد. حتی کاهنان مستقیما عده ی زیادی از بردگان را خریدند و آزاد کردند. اینان قربانی انسانی را، که کم کم در سراسر یونان مورد تنفر واقع می شد، مردود ندانستند و علیه مفاسد دین یونانیان سخن نگفتند، و از این بالاتر، حکومت ها را مورد تأیید و تقدیس قرار دادند. ولی در عین حال عدالت و حریت را ترویج کردند و میان شهرهای متفرق یونان وحدتی به وجود آوردند.

وحدت دولت شهرهای یونان با دین
قدیمی ترین پیمانی که میان شهرهای یونان برقرار شد، نتیجه ی این وحدت بود و «اتحادیه ی آمفیکتوئونی» خوانده می شد. این اتحادیه در آغاز رنگی دینی داشت و به وسیله ی وابستگان معبد دمتر، در نزدیکی تنگه ترموپیل، به وجود آمد. کشور شهرهای تشکیل دهنده ی آن تسالی، ماگنسیا، فتیوتیس، دوریس، فوکیس، بئوسی، ائوبویا، و آخایا بودند. نمایندگان این شهرها هر شش ماه یک بار اجتماع می کردند. بهار در دلفی، و خزان در ترموپیل گرد می آمدند. همه ی آنها متعهد بودند که شهرهای یکدیگر را ویران نکنند، منابع آب یکدیگر را قطع نکنند، حافظ خزانه ی معبد آپولون در شهر دلفی باشند، و با هر شهری که مواد این پیمان را محترم نشمارد و به نبرد برخیزند.

یونان، پیشاهنگ جامعه ملل اروپا
این اتحادیه، که پیشاهنگ «جامعه ی ملل» اروپایی قرن بیستم بود، سبب شد که حکومت های عضو آن با یکدیگر نجنگند. با این وصف، اتحادیه بر اثر نفوذ و رقابت شهرها استوار نماند، و تسالی، به کمک برخی دول دیگر، جبهه ی واحدی تشکیل داد و قیادت خود را بر اتحادیه تحمیل کرد. شهرهای دیگر هم اتحادیه های مشابهی به وجود آوردند، از قبیل اتحادیه ی کالائوریا که آتن عضویت آن را داشت. هر یک از اتحادیه ها گرچه صلح را میان اعضای خود برقرار می ساختند، با یکدیگر رقابت و جنگ می کردند.