اخلاقیات، شعائر و راههای نیایش در دین هندو

اخلاقیات دین هندوئی

از آنجا که در دین هندوئی جهل علت اصلی اسارت است، طبیعتا معرفت به عنوان ابزاری برای نیل به آزادی شناخته می شود. در بعضی موارد، معرفت همان موکشا دانسته می شود و نه وسیله ای برای رسیدن به موکشا. در هر حال، به نظر می رسد که معرفت لازمه موکشا است. کارماها، اعمال انسان را مقید می کنند و از این رو باید بر آنها نظارت داشت. بنابراین به نظر می رسد در دین هندوئی اخلاقیات نمی تواند به عنوان ابزاری برای نیل به آزادی جایگاه مهمی داشته باشد و برای دست یافتن به آزادی باید از هر نوع کارمای تبری جیست. اما چنین نیست، مثل تمام ادیان دیگر، دین هندوئی نیز شامل بسیاری وظایف و تعهدات اخلاقی است و زندگی اخلاقی را ابزاری برای نیل به آزادی می شناسد. دارما در دین هندوئی به موکشا می انجامد. فقط اعمالی که با دلبستگی و خودخواهی انجام می گیرند موجب اسارت می شوند، اما اعمالی که بدون هواهای نفسانی انجام می گیرند سبب اسارت نمی شوند. اعمال از روی ایثار و از خودگذشتگی یا کارهایی که به سود دیگران انجام می گیرند راه را برای دست یافتن به آزادی هموار می کنند.

سه طریق برای نیل به آزادی

در حقیقت دین هندوئی سه طریق را برای نیل به آزادی به رسمیت می شناسد راه معرفت (جنانامارگه)، راه عمل (کارما مارگه) و راه عشق و ایثار (بهکتی مارگه) و انتخاب هر یک از این سه طریق همراه با خلوص و صمیمیت می تواند به هدف نهایی آزادی بینجامد. این سه راه کاملا از یکدیگر جدا نیستند. آنها به یکدیگر وابسته اند و یک مستلزم دیگری است. اما با وجود این پیروی از هر یک از آنها با توجه به شیوه نگرش و خلق و خوی اشخاص آنها را به هدف روحانی موکشا هدایت می کند. بهگودگیتا به وضوح بیان می کند که با پیروی از راه معرفت یا راه اعمال نوع دوستانه و یا عشق و ایمان مطلق به خداوند، انسان می تواند به آزادی دست یابد. هر سه راه به هدف واحدی می انجامد. راه معرفت راه تحقق کمال درونی، نیل به فناناپذیری روح و یکی دانستن وجود درونی خود با همه موجودات دیگر است؛ راه عمل راه انجام اعمال نوع دوستانه و از روی عدم وابستگی نیشکاما کارما است و راه عشق و ایمان و بندگی محض راه پرستش صمیمانه و نیایش خدای بزرگ است.

روشهای به دست آوردن معرفت حقیقی

برای به دست آوردن معرفت حقیقی یعنی برای نیل به ادراک درونی حقیقت، دین هندوئی روشهای متفاوت یوگا و سادهانا و یا تأمل و مراقبه را پیشنهاد می کند. در اینجا می توان از روش مشهور آستانگیگا یوگا، مارگه آن گونه که در نظام یوگائی فلسفه هندو معمول است نام برد. یوگی ها یا مرتاضان بیشماری از دنیا کناره گیری می کنند و به جنگل ها و کوهستان ها می روند و برای نیل به موکشا به طریق تأمل و مراقبه عمل می کنند. این راه نیورتی است، اما به کسانی که نمی توانند ترک دنیا کنند توصیه می شود که راه نیشکاما کارما را برگزینند که حقیقتا راه اخلاق است. بهگودگیتا بر این طریق به عنوان وسیله ای برای دست یافتن به آزادی تأکید می کند. در مقابل راه نیورتی این راه را می توان راه پراورتی نامید.

اصول اخلاقی هندو در وداها و اوپانیشادها

اصول اخلاقی هندو در وداها و اوپانیشادها ریشه دارد، اگرچه وداها را عموما رسانه ای درباره شعائر دینی و اوپانیشادها را حاوی جنانا برهما یا آتما جنانا می دانند. مفهوم ریتا که مفهوم محوری اخلاقیات هندوست از ریگ ودا گرفته شده است. به علاوه، فضایلی مانند حقیقت، نیکوکاری، حریتو غیره در وداها بسیار مورد تأکید قرار می گیرند. در اوپا نیشادها اشارات متعددی را می توان یافت که در آنها معلم پس از تعلیم جنانا به شاگردش، تقوا، راستگویی، فروتنی و تواضع، انسانیت و غیره را به وی می آموخت و تأکید می کرد که بدون آنها نیل به رهایی میسر نیست. دارما شاستراها، پر از تحلیل و توصیف فضایل و تعهدات اخلاقی است.

تفاوت دارما و دارما شاسترا

به خصوص میان دو نوع وظیفه (دارما) در دارما شاسترا به طور خاص و در هندوئیسم به طور عام تمییز گذارده می شود: الف) وارناشراما دارما ب) سادهارا نادارما. همه می دانند که جامعه هندو به چهار طبقه گسترده تقسیم می شود: برهمنان، کشاتریا، وئیسیا، سودرا. وظایف هر طبقه بخوبی تعریف شده و از هر فرد انتظار می رود که وظایف طبقه ای را که به آن تعلق دارد انجام دهد. این وظایف فردی ورنه دارما نامیده می شوند.

وظایف هر طبقه در بهگودگیتا

بهگودگیتا وظایف هر طبقه را جداگانه برمی شمارد:
1. برای برهمن، خویشتنداری، زهد و ریاضت، خلوص، شکیبایی، درستکاری، حکمت، معرفت و دینداری.
2. برای کشاتریا، تهور و دلاوری، نیرومندی، ثبات قدم، کاردانی، نگریختن از میدان نبرد، سخاوت و قدرت رهبری.
3. برای وئیسیا، کشاورزی، گله داری و تجارت.
4. برای سودرا، خدمت به سه طبقه دیگر.

وظایف هر فرد در هر مرحله از زندگی

سپس نوبت آشرم دارما می رسد، یعنی وظایفی که هر فرد باید برحسب هر مرحله از زندگی اش، در زمان خاصی که در حال گذراندن آن است انجام دهد. زندگی هر فرد در دین هندو به چهار مرحله پی در پی تقسیم می شود:
الف) مرحله برهماچاریا
ب) مرحله گارهاستیها
ج) مرحله واناپراستها
د) مرحله سنیاسا
در مرحله برهماچاریا شخص باید دقیقا زندگی طالبی را پیشه کند که خود را کاملا از خواسته های نفسانی دور نگاه می دارد. در مرحله گارهاستیها او باید ازدواج کرده، تشکیل خانواده دهد و به تربیت فرزندان بپردازد. دو مرحله دیگر مراحل ترک تدریجی کامل دنیاست و اینکه انسان حتی علی رغم زندگی در این دنیا به مخلوق دنیایی متفاوت تبدیل شود.

وظایف عمومی یا سادهارانا دارما بر طبق قانون مانو

سادهارانا دارما به معنای وظایف عمومی است که هر کس بدون در نظر گرفتن ورنه یا آشرما خود باید آنها را انجام دهد. متفکران مختلف در این باره نظرات متفاوتی ابراز داشته ا ند، اگرچه نوعی قرابت در میان آراء بسیاری از آنها وجود دارد. بر طبق قانون مانو این ده وظیفه به این شرحند: دهرتی یا ثبات قدم، کشاما یا بخشش، داما یا پشتکار، آستیا یا عدم سرفت، سوچا یا طهارت، ایندریا نیگراها یا ضبط و کنترل اندامهای حسی، دهی یا عقل و حکمت، ویدیا یا علم آموزی، ساتیا یا حقیقت و اکرودها یا رهایی از خشم. به آسانی می توان مشاهده کرد که این فهرست ترکیبی از فضایل و تکالیف است؛ بعدها خود مانو این ده وظیفه و فضیلت را تنها به پنج وظیفه به این شرح خلاصه کرد: عدم خشونت، حقیقت، عدم سرقت، پاکی و طهارت و کنترل شهوات. یاجنا والکیا جانشین تجرد و (برهماچاریا)، جانشین طهارت شد و غلبه بر عدم وابستگی یا (آپاریگراها)، جانشین کنترل حواس گردید و سپس اهیمسا، وساتیا و استیا و برهماچاریا و آپاریگراها اساسی ترین فضیل مهم شناخته شدند که یک هندو باید در همه مراحل زندگی خود به آنها عمل کند. پانچاماهاوراتا در آیین جین و پانچاسیلا در دین بودایی دقیقا نمادهای همین فضایلند. اهیمسا نفیا به خودداری از صدمه یا آسیب رساندن به هر موجود زنده ای به هر شکلی اشاره دارد، اما اثباتا به فضایل نیک عشق و مهربانی و همدردی نسبت به تمام موجودات اشاره می کند. ساتیا، پرهیز از دروغگویی، تندزبانی یا سخن ناپسند است. آستیا بر عدم تملک اموال دیگران بدون رضایت آنان دلالت دارد. سود ناروا در کار تجارت، بازداشتن کسی از کسب حقوق قانونی خود و امثال اینها همه تحت نام دزدی و سرقت قرار می گیرند و باید از آنها اجتناب کرد. برهماچاریا به زندگی توأم با خلوص پاکی، تجرد، زنا نکردن و مانند اینها اشاره دارد. آپاریگراها، نگرش کلی توأم با عدم دلبستگی نسبت به امور دنیوی است. مشاهده شد که در دین هندوئی دلبستگی به امور دنیوی اساس گناهان است و از این رو باید از آن اجتناب کرد. بنابراین هندوئیسم به طور کلی بر فضایل عشق و مهربانی و همدردی و حقیقت و تزکیه و ترک دنیا و غلبه بر هوای نفس و عدم دلبستگی و مانند اینها به عنوان فضایلی که باید ملکه ذهن انسان شوند تأکید دارد.

فهرست پراشاستاپادا

پراشاستاپادا فهرست متفاوتی عرضه می کند که پنج فضیلت مذکور و بسیاری از فضایل دیگر را شامل می شود: صداقت اخلاقی یا مراعات قانونی دارما (شرادها)، عدم خشونت (اهیمسا)، خواستن خیر دیگران (بهوتاهیتاتوا)، صدق و راستی (ساتیاواچانا)، دزدی نکردن (آستیا)، تجرد (برهماچاریا)، خلوص انگیزه (آنوپادها)، فرو خوردن خشم (کرودها وارجانا)، نظافت شخصی (آبهی سچانا)، نخوردن غذای ناپاک (سوچهی دراویاسوانا)، ایمان یا عبادت الهی ای شناخته شده (ویشیشتا، دواتا و بهکتی)، روزه (اپواسا) و هوشیاری اخلاقی (اپرامادا). جذابترین ویژگی یا جنبه این فهرست شاید گنجاندن فضیلت طلب خیر برای دیگران باشد که ماهیتی بشردوستانه به آن می دهد. در فهرست واتسییایان، ویژگی های بشر دوستانه بیشتری اضافه می شود که به اخلاقیات هندو جنبه اجتماعی تری می بخشد. این ویژگیها یا صفات اخلاقی عبارتند از پاریترانا (دفاع از انسانهای پریشان و درمانده یا نجات آنها)، دانا (احسان و نیکوکاری) پاریچاران (خدمات اجتماعی، دایا (خیرخواهی) و غیره.

فضیلت های اجتماعی و فردی در دین هندو

بنابراین تمام فضیلتهای اجتماعی و فردی که عموما در ادیان عالم به رسمیت شناخته می شوند، در دین هندوئی نیز به رسمیت شناخته می شوند، و از مؤمنان خواسته می شود که آنها را مراعات کنند. تعلیم فضایل و عمل به و ظایف اخلاقی سهم مسلمی در نیل به موکشا دارد. نمی توان گفت که هندوئیسم دینی غیراخلاقی است. در هندوئیسم نیز در نظرات فیلسوف الهی، رامانوجا، چیزی مانند تشبه به خدا در یهودیت یا تشبه به مسیح در مسیحیت وجود دارد. او به انسانها توصیه می کند که به صفات خداوند تشبه جویند، زیرا خداوند تمام فضیلت ها را به گونه نامتناهی در خود دارد. در میان فضیلت هایی که خداوند به نحو کامل و نامتناهی داراست و ما باید از آنها تقلید کنیم صفات مهربانی، بخشش، رأفت، علم، صداقت، همدردی و مانند اینها مهم ترند. هر هندو برای تحقق هدف متعالی آزادی به غیر از راه معرفت و اخلاق می تواند از راه تسلیم و ایمان به خداوند پیروی کند. در حقیقت، یک هندوی معمولی راه عشق و تسلیم را به صورت نیایش و پرستش و مانند اینها و به عنوان مهمترین وظیفه مذهبی برای جلب رضایت خداوند و نیل به موکشا از طریق لطف و رحمت او انتخاب می کند. چنین فردی علی رغم ایمان استوار خود به قانون کارما، به لطف و رحمت خداوند امیدوار است و برای کسب فیض و رحمتش او را پرستش می کند. حتی در هندوئیسم نظری، رامانوجا و بهگودگیتا بر نقش بهکتی در تحقق عالی ترین آرمان انسان فوق العاده تأکید کرده اند. بهکتی لطف و رحمت خداوند را سبب می شود که عاملی ضروری در هایی است. می توان گفت که یک هندوی معمولی در زندگی مذهبی خود طریق چندگانه پرستش خداوند و عمل به فضیلتهای اخلاقی احسان، آزادمنشی، مهربانی، صداقت و راستگویی، حقیقت و غیره را انتخاب می کند.

عبادت و پرستش در دین هندو

در دین هندو هیچ نوع قانون سخت و دشواری در عبادت و پرستش وجود ندارد. هر کسی روشی را که مناسب حال اوست انتخاب می کند. این عبادات و نیایش ها بیشتر جنبه فردی دارد تا جمعی، اگرچه در برخی مناسباتهای خاص عبادت به صورت جمعی نیز وجود دارد. عمدتا عبادت هندوئی پس از استحمام و تقدیم آب مقدس و گل، مواد غذایی، بخور خوشبو و غیره به مجسمه ای از یک خدا، شامل نشستن یا ایستادن در مقابل او با عشق و تسلیم فراوان است. پس از نیایش (پوجا)، فرد مواد خوراکی را با خود برگردانده و همراه با اعضای خانواده وافراد دیگر با احساس قداست فراوان به عنوان هدیه (پراسادا)، خداوند صرف می کند. پرستش خدا در خانه فرد یا در معبد انجام می شود. تعداد معابد در روستاها و شهرها فراوان است. برخی از معابد مهم در مکانهای برگزیده زیارتگاه به حساب می آیند و در آنها در مناسبات های خاص، گروههای هندوئی برای تقدیم پوجا به اله یا الهه موردنظر گردهم جمع می شوند. بیشتر معابد، راهبان برهمنی دارند که به پرستندگان در اهدای پیشکش های خود به خدایان کمک می کنند. این راهبان همچنین مسئولیت تمیز نگاه داشتن خود به خدا یا خدایان کمک می کنند. این راهبان همچنین مسئولیت تمیز نگاه داشتن بتها پس از تقدیم نذورات، ملبس کردن آنها به لباسهای مقدس و وظایف دیگر را به عهده دارند. عبادت هندو عمدتا شامل تلاوت خاموش منتره هایی است که ساعت ها تکرار می شوند. گاهی اوقات تکرار ساده نام خداوند مانند رام! رام! یا کریشنا! کریشنا! عبادت او را تشکیل می دهد. گاهی گروهی از مردم مقابل تصویر یک خدا می ایستند و سرودی را در ستایش او زمزمه می کنند. گاهی صرف مطالعه متون و کتابهای مقدس مانند رامایانا، گیتا و غیره یا تلاوت قطعاتی از آنها به عنوان اعمال مقدس یا عبادت و نیایش به حساب می آید. به علاوه در مناسبتهای خاص عبادات یا نیایشهای جمعی با ترتیب دادن هاری کرتان (سرود خداوند) یا یاجنا (تقدیم قربانیهای مقدس به صورت چوب صندل به شعله های آتش و غیره) انجام می شود. در مواقع خاص مانند تولد، ازدواج، مرگ و غیره مراسم دقیق پوجا به کمک شعائر و مناسک استادانه برگزار می شود که شرح کامل آنها در حوصله این کتاب نمی گنجد.