مقایسه انسان کامل در فصوص الحکم و زوهر (علیون)

خلقت انسان در زوهر

یکی از آموزه های محوری زوهر طرح مدلی انسان خداانگارانه از آدمی و هستی است که در ظاهر، بر پایۀ جمله ای از سفر پیدایش قرار دارد که طبق آن آیه، انسان شبیه خداوند خلق گردیده است. طرح مزبور تقریبا بر تمامی تفاسیر زوهر از خدا، انسان، کیهان و رابطۀ این سه با یکدیگر سایه افکنده است و بر این مبنا تکیه دارد که خداوند به صورت انسان در هستی ظهور می یابد. در حقیقت، مجموعۀ سفیروت های او، یک انسان کیهانی را می سازند. این انسان کیهانی از نظر قبالایی های اولیه آدم علیون یا انسان متعالی و در زوهر با اصطلاح آدم الااه یا آدم کادمون (آدم قدیم) نامیده می شود و دارای دو وجه انسانی و کیهانی است. در شأن کیهانی، هر سفیروت نسبت به کارکردی که دارد، همچون عضوی از اعضاء وی عمل می کند. مثلا سفیروت بینه، حکم قلب یعنی مرکز آگاهی باطنی وی را دارد و سفیروت های دین و حسد دستان او هستند. از این رو، انسان کیهانی یا آدم علیون، خودش عالم و مرتبۀ وجودی پنجمی است که با توجه به شأن سفیروت ها نسبت به عوالم دیگر، به نوعی بر عوالم وجود احاطه دارد. از این جهت او را می توان واسطۀ خلقت عوالم و موجودات نیز قلمداد کرد.
آدم علیون دارای ظهوراتی در همۀ عوالم از جمله عالم مادی است و صورت جسمانی هم دارد. این صورت مادی، نمود کوچکی از شأن انسانی اوست که سر منشاء بنی آدم نیز به شمار می رود. از نظر زوهر هر انسانی شامل سه وجه مختلف است: نفش یا بعد مادی، روح و نشامه یا بارقۀ متعالی از الوهیت. روح و نفش اغلب با هم می آیند و معرف خود هستند. ارتباط اجزای مذکور و آدم علیون به این صورت است که بعد مادی حیات، بیشتر از بخش فروتر وجود انسان کیهانی (یعنی سفیروت های ملکوت، هود، یسود، نتسه)، روح از بخش میانی وجود او (یعنی سفیروت های دین و تیفرث) و نشامه از قسمت فوقانی وجود وی (یعنی سفیروت های حخمه، بینه) حاصل می شوند. بنابراین، هر انسانی (و به طور عام هر موجودی) تجلی آدم علیون است. البته باید توجه داشت که فهم صورت نمادین زبان دینی در این مقوله، دقت بسیاری را طلب می کند.

جایگاه آدم علیون در عوالم وجود

فرایند تسری الوهیت در هستی، از طریق آدم علیون انجام می گیرد که مظهر همۀ سفیروت ها محسوب می شود. اما لازم به ذکر است که سفیروت ها به خودی خود عینیت ندارند، بلکه توسط وجوهی که اصطلاحا به چهره های خداوند موسوم هستند، پوشیده می شوند. این چهره ها یک سری ساختارهای خدا انسان انگارانه تلقی می گردند که آدم علیون مظهر و مجلای آنهاست و سلسله مراتبی از الوهیت تا حقیقت حاضر را تشکیل می دهند. به عنوان نام دارد که پوششی برای سفیروت های حخمه، Arikh Anpin، مثال، نخستین چهره بینه و حسد است. البته تحلیل روابط پارزوفیم و سفیروت ها بسیار مبهم و دشوار است و بیان آنها تا حد زیادی از زبان متعارف به دور می باشد. اما آدم علیون در بر دارندۀ همۀ عوالم و مخلوقات است و همۀ هستی کیهانی و انسانی، ظهور و تجلی وی محسوب می شوند.
زیرا سفیروت ها از یک جهت، ظرف پیش نمونۀ همۀ موجودات محسوب می شوند و آدم علیون نیز مظهر همۀ سفیروت هاست. بنابراین، اوست که ساختار هستی را بر اساس آن پیش نمونه ها شکل می دهد و در دو قالب انسان و کیهان عینیت می بخشد، که البته این عینیت نیز کاملا بر اصل شباهت به خداوند انطباق دارد. او به واسطۀ حقیقت روحانی وجود خودش (که شبیه خداوند خلق شده است و مستجمع کیفیات الوهیست)، بر عوالم غیر مادی و ارواح آدمیان احاطه د ارد و بر همۀ عوالم و عناصر مادی حاکم است.

خصوصیات عمومی آدم علیون
یکی از معانی تصورات خدا انسان انگارانه ای که در زوهر جریان دارد، این است که نه تنها آدم علیون، بلکه هر انسانی مظهر سفیروت ها محسوب می شوند و سفیروت ها در وجود هر فردی مستتر هستند. به عنوان نمونه، اگر وجود یک انسان را در نظر بگیریم، کتر عبارت از ذات خالص و الوهی او، حخمه عبارت از معرفت وی به خداوند، بینه عبارت از توانایی او برای تمایز نهادن میان حقیقی و غیر حقیقی، حسد عبارت از طبیعت آسمانی او که همواره مشتاق خداست، دین عبارت از قضاوت وی در مورد همه اشیاء، تیفرث عبارت از زیبائی درونی و عشق او، نتسه عبارت از قدرت روحانی وی، هود عبارت از قوای طبیعی او، یسود عبارت از فعال بودن وی و در نهایت، ملکوت نشانگر قوۀ ادراک و گیرندگی او هستند. به این صورت، مشاهده می شود که خداوند در وجود هر انسانی حضور دارد و سرنوشت نشامه (شأن الهی روح انسان) در حقیقت داستان اقامت موقت الوهیت در این جهان است.
خداوند خود را در لباس سفیروت ها پیچانده و به صورت آدم علیون در همه جای هستی حاضر و فعال است. زیرا سفیروت ها اصولا واحدی فعال و دینامیک هستند که آهنگ آشکار شدن آنها، در حقیقت آهنگ بنیادین همه خلقت است و در هر سطحی از خلقت قابل جستجو می باشد. بنابراین، شاید بتوان تلقی خدا انسان انگارانه از وجود آدم علیون را به این معنی تعبیر کرد که راز الوهیت از طریق تأمل در وجود انسان قابل ادراک وفهم است. نکتۀ دیگر این که سفیروت ها، پیش نمونۀ اولیه و معنوی کلام خداوند (شامل همۀ تعالیم مقدس مکتوب و مخصوصا ده فرمان) شمرده می شوند و با توجه به اینهمانی سفیروت ها و آدم علیون، می توان نتیجه گرفت که تورات صورت کتبیه و عینیت یافتۀ آدم علیون است.
بنابر عقاید قبالایی ها، آن الواح اولیه در حقیقت نور و تعلیم ماشیح (همان مسیحا یا کامل ترین ظهور و تجسد آدم علیون) بودند. البته نقش سفیروت حخمه به واسطۀ پیوند معنوی با علم وآگاهی، اهمیت بسیار دارد. در ضمن به تأکید زوهر چهره ها با آدم علیون در تعامل قوا هستند. به این صورت که وجود آدم علیون مبادلۀ نیروها را در میان چهره ها گسترش می دهد و چهره ها هم باعث دوام وجودی آدم علیون می شود. مطلب آخر در این قسمت آن است که، روابط رمزی اعداد و حروف در قبالا از اهمیت بسیاری برخوردار است و به واسطۀ همین امر، وجود هر گونه تطابق حرفی یا عددی در مسائل مختلف سبب می شود تا آن موضوع از استحکام و تأیید بیشتری برخوردار باشد، از این رو، در این مورد نیز برابری ارزش عددی نام اعظم خداوند (یعنی یهوه) و آدم در عدد 45 را نشانه رابطه ظاهر و مظهری ایشان قلمداد می کنند.

آدم علیون و آخرت شناسی

این قاعدۀ مهم که همۀ هستی کیهانی و انسانی از سفیروت ها صادر شده است و در نهایت دوباره به آنها باز خواهد گشت، بنیاد آخرت شناسی عرفانی زوهر را تشکیل می دهد. حال اگر این قاعده را با قاعدۀ این همانی سفیروت ها و آدم علیون پیوند دهیم، نقش مهم آدم علیون در امور اخروی آشکار می شود. از جنبۀ انسانی، با توجه به ارتباط روح و نشامه با سفیروت ها، بازگشت هر روحی بعد از مرگ به جانب آدم علیون خواهد بود. تمایز مراتب وابعاد معنوی انسان در هنگام مرگ بهتر مشخص می شود؛ به این صورت که روح به نزد نیکان و قدیسان در بهشت عدن می رود و ایام مقدس (به خصوص شنبه ها) اجازه می یابد که در پیشگاه اریکۀ خداوند حاضر شود. اما نشامه به عنوان بارقۀ الهی، دوباره در الوهیت جذب می شود و همه هویت های ذاتی خود را از دست می دهد.
البته روح کسی که گنهکار است و شایستگی نجات ندارد، دوباره محکوم به تناسخ می گردد و همراه نشامۀ خودش به کالبدی جدید وارد می شود. به طور متقابل، از بعد کیهانی نیز ماشیح به عنوان آخرین و کامل ترین تجسد آدم علیون، با ظهور خویش مقدمات رستاخیز را مهیا خواهد کرد. البته لازم به ذکر است که همۀ قبالایی ها ماشیح را تجسد آدم علیون نمی دانند، بلکه برخی گروه ها همچون پیروان شبتای ظوی بر این باور بودند که ماشیح چنین شأنی دارد.

مقایسۀ انسان کامل فصوص الحکم و آدم علیون زوهر

یهودیت و اسلام دو دین بزرگ هستند که باور به توحید و یگانگی خداوند، در محور عالم قدسی آنها قرار دارد. این رویکرد در گرایشات عرفانی این دو دین نیز لحاظ شده است؛ به این گونه که زوهر، مهمترین مکتوب قبالای یهودی و فصوص الحکم به مثابۀ مؤثرترین متن تصوف اسلامی، هر دو با محوریت توحید تدوین یافته اند. در هر دو اثر، خداوند دارای دو شأن تنزیهی و تشبیهی است و فرایند خلقت که از میل خداوند برای ظهور نشات گرفته، بر پایۀ ظهور و تجلی صفات خداوند استوار است. این صفات که اولین مرتبۀ تعین خداوند محسوب می شوند، با وجود کثرت اعتباریشان، در مجموع هویتی واحد دارند که صورتی خدا انسان انگارانه به نام آدم علیون یا انسان کامل را می سازند. او مظهر جامع صفات خداوند است و بر سایر مخلوقات، تقدم و تفوق دارد. با توجه به سریان عقاید وحدت وجودی در زوهر و فصوص الحکم آدم علیون یا انسان کامل با همۀ هستی وحدت دارد و منشأ و مرجع کلیۀ موجودات تلقی می شود. نسبت او با خداوند نیز همچون ظاهر و مظهر است و به همین دلیل شناخت او، شناخت خداوند است. نویسندگان دو کتاب مزبور که هر یک داعیۀ الهامی بودن کار خویش را دارند، با تأویل آیات متون مقدس کوشش نموده اند تا راهی را برای حصول این شناخت فراهم آورند. از این جهت شاید بتوان محور تفکر عرفانی زوهر و فصوص الحکم را آدم علیون یا انسان کامل قلمداد کرد.
همان طور که ملاحظه می شود، شباهت های فراوانی میان آراء زوهر و فصوص الحکم در مورد آدم علیون و انسان کامل وجود دارد. البته همواره باید به خاطر داشت که وجود تشابه به معنی این همانی آموزه های فوق با یکدیگر نبوده و یا الزاما مفهوم تأثیر و تأثر متقابل را هم ندارد. نخستین مطلب این که، نویسندگان هر دو متن در اسپانیا (اندلس) متولد شده و رشد کرده اند. البته ابن عربی فصوص الحکم را در خارج از اسپانیا تألیف نموده، اما زمینۀ اولیه و مشترک این دو اندیشمند بسیار قابل توجه است؛ خصوصا این که یهودیان مهاجر به اسپانیا و اسلاف خاورمیانه ای ایشان از دیرباز به زبان عربی نیز تکلم نموده و حتی می نوشتند. این اشتراک زبانی، زمینۀ مناسبی را جهت مبادلات فرهنگی فراهم نمود که تأثیر آن را می توان در مشابهت های نظریات فیلون با ابن عربی و موسای لئونی جستجو کرد.
مطلب دیگر این که، هر دو نویسنده، ساختار تأویلی را برای متن خود برگزیده و آن را حاصل نوعی الهام نبوی می دانسته اند. توجه به آیات متون مقدس و تفسیر عرفانی آنها روند کلی تألیف را مشخص می کند. وجه تسمیۀ هر دو اثر، کنایه از رمزی بودن آنان دارد و همین خصوصیت، باعث پیدایش شروح متعددی گردیده و این دو کتاب را به عنوان مهمترین مکتوبات عرفانی در یهود و اسلام مطرح نموده است. در زمینۀ خداشناسی، دو وجه تنزیهی و تشبیهی در هر دو اثر مشهود است و با اندکی تسامح می توان مرتبۀ عین- سوف را مشابه و معادل احدیت قرار داد. آموزۀ تجلی نیز از نظریات مهم و مشترک در بحث خلقت است که فرایند تبدیل وحدت به کثرت را توجیه می کند. در این میان نخستین مراتب تجلی، مختص سفیروت ها یا اسماء و صفات است.
برترین سفیروت یعنی کتر، به لحاظ نسبتی که با عین- سوف و سفیروت های غیر خودش دارد، هم رتبۀ واحدیت قرار می گیرد. البته بین سفیروت های یهوه و امهات اسماء الله چندان قرابتی به لحاظ معنایی وجود ندارد و فقط تناظری میان حخمه و علم، بینه و اراده، دین و قدرت به چشم می خورد. با این وجود در هر دو حوزه، وحدت ذاتی وجود متعالی خداوند و صفات او و یا وحدت صفات با یکدیگر کاملا مشهود است. در فصوص الحکم از رابطۀ عاشقانه میان صفات الهی چندان نشانی نیست، اما همچون زوهر تقسیم بندی آن صفات بر دو صورت جمالی و جلالی مکرر دیده می شود.
مرتبۀ بعدی تجلی، به خلقت پیش نمونۀ موجودات در علم خداوند منتهی می شود که نزد ابن عربی شبیه خلقت اعیان و صور علمیۀ موجودات در علم حق است. حخمه متناظر با علم خداوند است که به ترتیب، محل پیش نمونه ها یا اعیان ثابته هستند. این پیش نمونه ها یا اعیان در مراتب بعدی با تنفیس خداوند صورت عینی به خود می گیرند.
لازم به ذکر است که در هر دو کتاب، میل خداوند به ظهور و رؤیت خویش در آیینه مظاهر، علت عمدۀ خلقت محسوب می شود. در باب عوالم وجود، تشابهات چشمگیر است؛ مثلا: عالم سفیروت ها با عالم اسماء و صفات (حضرت الوهیت)، عالم روحانی و ایده آل با عالم عقول و نفوس مجرده، عالم صور ملائک و ارواح با عالم مثال و در نهایت عالم مادی با عالم حس و مشاهده قرابت بسیار دارند. از همه مهم تر، صورت وهمی عوالم فوق نسبت به وجود خداوند است که هم در زوهر و هم در فصوص الحکم مورد تأکید قرار گرفته است. خلقت آدم علیون بر صورتی خدا انسان انگارانه، همچون آفرینش انسان کامل است و اصل شباهت به خداوند در هر دو مشترک می باشد. احاطۀ این موجود بر عوالم دیگر، و ارتباط او با سفیروت ها و یا اسماء و صفات نیز قابل توجه است و ویژگی های انسان کامل در فصوص الحکم و مقایسۀ آن با اوصاف آدم علیون در زوهر بر اهمیت نقش وی به عنوان عامل انتقال پیش نمونه ها یا اعیان از صورت علمی به حالت عینی می افزاید.
رابطۀ این همانی سفیروت ها و آدم علیون یا اسماء و انسان کامل نتایج جالب تری نیز دارد؛ از جمله این که شناخت ایشان به شناخت خداوند منجر خواهد شد. یکی از راه های این شناخت، مطالعۀ متون مقدس بر اساس این ساختار معرفتی است، زیرا تورات (به عنوان کلام خداوند) صورت کتبیه ای از آدم علیون و قرآن هم صورت کتبیه ای از انسان کامل است. نکتۀ آخر، به نقش آدم علیون و انسان کامل در آخرت شناسی اختصاص دارد. در هر دو کتاب زوهر و فصوص الحکم بازگشت همۀ عوالم و موجودات آنها به سفیروت ها و اسماء خواهد بود. اما این همانی آدم علیون یا انسان کامل با سفیروت ها و اسماء سبب می گردد که رجوع نهائی خلقت به وسیله و به سوی آدم علیون یا انسان کامل باشد، همان طور که ظهور ایشان به واسطۀ آن دو بوده است. البته، با وجود این که ابن عربی و موسای لئونی هر دو قائل به ظهور آدم علیون و انسان کامل در هر دوره ای از ادوار زمان به صورتی مادی و بشری (در قالب قدیسان و اولیاء خداوند) هستند، اما در عرفان اسلامی بحث تناسخ ارواح، جایگاه قابل توجهی ندارد. با این حال، موضوع آخرین ظهور آدم علیون و انسان کامل در هر دو حوزۀ یهودی و اسلامی بسیار مورد توجه است.