حسان ابن ثابت

درک اعجاز قرآن از جنبه ادبی جز با مطالعه و شناخت دقیق بعضی موارد امکان پذیر نیست. از آن موارد، می توان به وضعیت فصاحت و بلاغت و شعر و ادب در آن زمان اشاره داشت. یکی از شعرای توانا که از جایگاه خاصی در ادبیات عرب برخوردار است، حسان بن ثابت می باشد. این شاعر گرانقدر به «شاعرالنبی» لقب یافته است، لذا در این نوشتار کوتاه تصمیم داریم تا حد امکان به معرفی او و دیوان به جای مانده از او بپردازیم.

معرفی شعرای مخضرم
مخضرم از ریشه «خضرم» می باشد و در لغت معانی متعددی دارد که از آن جمله می توان به «من کان عمره نصفا فی الجاهلیه و نصفا فی الاسلام» اشاره کرد و در اصطلاح ادب عربی باید گفت وقتی که پیامبر اسلام (ص) دعوت خود را آشکار کرد بین او و قریش آتش خصومت شعله ور شد و شعرای قریش او را و دعوتش را به اسلام مورد هجوم قرار دادند که می توان از شعرای خصم به عبدالله بن زبعری و ابوسفیان بن الحارث اشاره کرد، از طرف دیگر گروهی از شعرا که اسلام را پذیرفته بودند به مقابله برخاستند و ابتدا اشعار هجوی دشمنان را پاسخ می دادند و هجوشان را به خودشان برمی گرداندند و سپس به مدح اسلام و مسلمین پرداخته و با شعر خود، اسلام را یاری می کردند که از آن جمله می توان به کعب بن زهیر و حسان بن ثابت و کعب بن مالک و عبدالله بن رواحه اشاره کرد که شعرایی توانا بودند و مدح، هجو و فخر آنها در اوج است. البته شعر شعرای مخضرم از مشخصه خاصی که شعر آن ها را از شعرای جاهلی جدا سازد، برخوردار نیست چون ایجاد وجه امتیاز و یا سبک خاص، نیازمند زمانی طولانی است لذا شعر این گونه شعرا در اکثر موارد از همان سبک شعر جاهلی برخوردار است.

زندگی حسان بن ثابت
ابوالولید حسان بن ثابت بن منذربن حرام... بن النجار از قبیله خزرج است، مادرش فریعه بنت خالد بن قیس نام دارد. قبیله او از یمن به حجاز مهاجرت و با قبیله اوس در یثرب سکونت کرد. حسان در سال 563 (حدودا هشت سال قبل از ولادت پیامبر اسلام «ص») در یثرب متولد شد؛ ولی برخی از منابع تاریخی ولادت او را سال 590 می دانند. وی در خانواده ای آبرومند و بزرگوار پرورش یافت. یثرب در آن زمان میدان نزاع و ابراز خصومت بین اوس و خزرج بود. شاعر اوس، قیس بن خیطم و شاعر خزرج حسان بن ثابت بود. طولی نکشید تا حسان که از قوم خود دفاع می نمود و به اجدادش افتخار می کرد، در دیگر بلاد عرب نیز شهرت و آوازه ای خاص یافت.
پایتخت پادشاه غسانی منطقه «جلق» بود که حسان برای مدح آنان به آن جا رفت؛ وی و چند شاعر درباری دیگر از جمله نابغه ذبیانی و علقمه فحل، جوایز و صله ها را بین خود تقسیم می کردند. حسان توانست از این طریق توانگر شود. سپس به حیره رفت که آن زمان ابوقابوس نعمان بن منذر (بنیان گذار شهر معره النعمان) در آن جا حکومت داشت و او را مدح کرد و جانشین نابغه ذبیانی شد زیرا نابغه، که خود شاعر دربار حیره بود، به غسانیان پیوست. حسان تا زمانی که در میان قبیله خود می زیست در هجوسرایی ماهر شده بود و با پیوستن به دربار امرا و پادشاهان در مدح سرایی نیز مهارت یافت و وقتی که مسلمان شد و در سایه اسلام و پیامبر (ص) جای گرفت، توانست از هجو و مدح به عنوان دو سلاح قوی استفاده کند. ظاهرا زمانی که حسان شصت سال از عمرش گذشته بود، اسلام می آورد و توان شاعری و قدرت و قریحه شعری خدادادی خود را در خدمت دین قرار می دهد، حمله های دشمنان را با شعر خود پاسخ داده و از اسلام و پیامبر و مسلمین و ارزش های دینی دفاع می کند. وجود نازنین پیامبر (ص) نیز او را به خود نزدیک و شعر او را تمجید کرد و خواهر زن خویش را (که سیرین نام دارد و خواهر ماریه قبطیه، مادر ابراهیم بن رسول است) به همسری او درآورد و ساختمانی مجلل که ابوطلحه آن را در مدینه وقف پیامبر و خاندانش کرده بود، به او بخشید. از آن جا که حسان جان خود را بسیار دوست داشت و انسانی جسور و بی باک نبود، فقط به شعر سرودن اکتفا کرده و با شمشیر به یاری پیامبر نیامده و در هیچ غزوه ای همراه ایشان نبوده است. پس از وفات پیامبر بین مهاجرین و انصار کشمکش هایی رخ می دهد که حسان طرفدار انصار می شود و به همین جهت لقب انصاری می گیرد. البته در این باره نظرات خاصی نیز وجود دارد که در این جایگاه نمی گنجد و هر که طالب است به کتاب های تاریخ ادبیات عربی مراجعه نماید. بالاخره حسان در سال 672 میلادی یعنی 54 هجری در سن صد و یازده سالگی وفات یافت؛ اگرچه در این باره نظرات دیگری هم وجود دارد، مثلا بعضی عمر او را صد و بیست سال گفته اند.

آثار حسان بن ثابت
از حسان بن ثابت انصاری دیوانی به جای مانده است که آن را ابوسعید سکری از ابن حبیب روایت کرده است و از اواسط قرن نوزدهم تا کنون این دیوان بارها در هند، تونس، مصر و لبنان به چاپ رسیده که بهترین آن تصحیح هرتسفلد است که در سال 1910 میلادی در لندن به چاپ رسید؛ چاپ دیگری از این دیوان نیز به شرح و توضیح علی العسیلی هم اکنون در دست مؤلف می باشد. در هر حال با وجود این که حسان از نظر دینی و سیاسی دارای موقعیتی خاص بود، شعرش بسیار دچار کاستی ها و افزونی ها شده است که این دخل و تصرف ها گاه از سوی دشمنان اسلام و گاه از سوی نویسندگان تاریخ پیامبر (ص) همچون ابن اسحاق صورت گرفته است. ابن هشام در سیره می فرماید که بسیاری از آن چه که در دیوان حسان یافت می شود و لایق و درخور این شخصیت بزرگ نمی باشد، منحول است. ابن سلام نیز می گوید: «و قد حمل علی احد لما تعاضدت قریش و استبت وضعوا علیه اشعارا لایلیق به»
به هر حال این دیوانی که هم اکنون در دسترس می باشد حاوی بیش از دویست قصیده و مقطوعه است که بیشتر آن ها در هجو مشرکین از قریش و بعضی از قبایل یهودیه می باشد و نیز حاوی اشعار فخریه فراوانی است که ضمن آن ها شاعر به انصار، فراوان افتخار و مباهات می کند؛ نیز مدح اسلام و پیامبر (ص) و مدح امرای غسان در آن به وفور یافت می شود، همچنین از وصف مجالس لهو و لعب و خمریات نیز بی نصیب نیست.

تقسیم دیوان حسان بن ثابت به سه بخش
برای روشن شدن موضوعات شعر حسان بهتر است دیوان حسان را به سه بخش تقسیم کنیم:
1ــ حسان، شاعر قبیله
این بخش از اشعار حسان، حاوی اشعار فخر می باشد؛ یعنی اشعاری که حسان در خلال آن ها به خود و طایفه و قبیله خود افتخار می کند و ذکر محاسن و خوبی های قبیله اش را به اطلاع همگان می رساند. البته گرایش های جاهلی در این بخش از اشعار او فراوان به چشم می آید.
2ــ حسان، شاعر تکسب
در این بخش، مدح گویی های شاعر در دربارهای مختلف از جمله ملوک و پادشاهان غسانی و نعمان بن منذر و سایر بزرگان و اشراف عرب به منظور کسب مال و یا مقام، در نظر است.
3ــ حسان، شاعر اسلام
در این بخش، اشعار سیاسی و دینی شاعر بررسی خواهد شد. به همین ترتیبی که نام برده شد به طور مختصر درباره شعر حسان مطالبی را بیان می داریم:

حسان ابن ثابت، شاعر قبیله
حسان قبل از این که مسلمان شود مثل دیگر شعرای جاهلی، قدرت و قریحه شعری خود را به قبیله خود اختصاص داده و وظیفه خود می دانست که از قبیله و قوم خود دفاع کند. در این بخش از اشعار حسان می یابیم که شعرش بیشتر جنبه مبارزه قبیله ای دارد و جو تفاخر و افتخار کردن به محاسن قوم خود بر شعر او حکم فرماست. البته نباید اختلافات و خصومت های بسیار مفصل بین دو قبیله بزرگ اوس و خزرج را فراموش کنیم که به برکت اسلام این خصومت ها بین این دو قبیله پایان یافت. قرآن می فرماید «واذکروا نعمة الله علیکم اذ کنتم اعداء فالف بین قلوبکم؛ نعمت‏ خدا را بر خود ياد كنيد آنگاه كه دشمنان [يكديگر] بوديد پس ميان دلهاى شما الفت انداخت» (آل عمران/ 103).
حسان بن ثابت نیز چون از قبیله خزرج بود باید در مقابل اوس از قبیله خود به دفاع برخیزد؛ قبیله اوس نیز شعرای بزرگی مثل قیس بن الخطیم داشت که خزرجیان نیز محتاج به وجود شاعری قوی مثل حسان بن ثابت بودند تا در مقابل او ایستادگی کند. البته جنگ و نزاع شعری بین این دو شاعر مدتها طول کشید به طوری که هر کدام می کوشید معایب قبیله دیگر را برشمارد و مفاخر قوم خود را بیان کند که در این بخش از اشعار حسان، ذکر شجاعت و کرم و بزرگواری و مجد و شرافت حسب و نسب خزرجیان، فخریه های حسان را پر کرده است. حسان این اشعار را به سبک شعرای قدیم جاهلی با تغزل شروع کرده و سپس به فخر قوم خود و هجو قبیله و یا شاعر خصم وارد می شود.
برای مثال در رد قیس بن الخطیم می گوید:
لعمر ابیک الخیر یا شعث ما نبا *** علی لسانی فی الخطوی و لا یدی
لسانی و سیفی صارمان کلاهما *** و یبلغ ما لا یبلغ السیف مذودی
و انی لمعط ما وجدت و قائل *** لموقد ناری لیله الریح اوقد
فلا تعجلن یا قیس و اربع فانما *** قصارک ان تلقی بکل مهند
حسام و ارماح بایدی اعزه *** متی ترهم یا بن الخطیم تبلد

حسان ابن ثابت، شاعر تکسب
نظر به این که حسان بن ثابت هم با دربار غسانیان در تماس بود و هم با ملوک و پادشاهان حیره، لذا تعدادی از امرای غسانی را مدح گفته که از آن جمله می توان به عمرو چهارم و ابن الحارث ششم و برادرش نعمان ششم (که به ابوکرب معروف است) و به ویژه جبله بن ایهم اشاره کرد و در مقابل، پادشاهان غسانی نیز حسان را به خود نزدیک کرده و او را از مقربین درگاه قرار داده و انواع پاداش ها و صله ها و انعام ها به سوی او گسیل می داشتند و حقوق سالیانه برای او قرار داده بودند که حسان با زبان شعر طالب افزون شدن و استمرار این جوایز بوده است، آنجا که می گوید:
یغشون حتی ما تهر کلابهم *** لا یسألون عن السواد المقبل
یسقون من ورد البریص علیهم *** بردی یصفق بالرحیق السلسل
بیض الوجوه کریمه احسابهم *** شم الانوف من الطراز الاول
فلبثت ازمانا طوالا فیهم *** ثم ادکرت کاننی لم افعل
از سویی دیگر می بینیم ابو قابوس نعمان را که پادشاه حیره بود، نیز مدح کرده و از جانب او به پاداش و صله های بزرگی دست یافته است. ناگفته نماند که سبک شعری شاعر در مدح، همان شیوه شعرای جاهلی است؛ یعنی قصیده خود را با توقف بر باقیمانده خرابه ها و یاد کردن اطلال و رسوم شروع کرده، سپس به مدح ممدوح می پردازد و از خاطرات خود نیز که حاوی فضایل و خوبی های ممدوحین است یاد می کند و در تمام قصیده پیرو الهامات خاطر و قریحه و ذوق خود می باشد و ترتیب خاصی را در این باره رعایت نمی کند؛ البته مدایح او بسیار فخیم، محکم و جذاب است.
ادامه دارد...
در ادامه و در قسمت دوم این نوشتار به مطالبی چون حسان ابن ثابت شاعر اسلام، ارزش شعر حسان بن ثابت، ارزش تاریخی شعر حسان ابن ثابت می پردازیم.