نامحسوس بودن فقر معنوی

از سخنان امام حسن (ع) است که می فرماید: «عجیب است از کسانی که درباره مأکولات و خوردنیهای خود فکر می کنند اما درباره معقولات و یادگرفتنیهای خود هیچ گونه زحمت اندیشه ای به خود راه نمی دهند». انسان از فقر و کمبود طبعا گریزان است، اگر احساس نقص و فقر در یک گوشه زندگی خود می کند تا حد امکان تلاش می کند که آن نقص را تکمیل و آن فقر را برطرف سازد. چیزی که هست نقصها و فقرهای مادی خیلی واضح و محسوس است بر خلاف فقرها و نقصهای معنوی.
مثلا فقر مالی را همه کس حس می کند و لهذا طبعا تلاش می کند که با این نوع فقر مبارزه کند و گاه این تلاش به حد افراط می رسد و به صورت حرص و طمع در می آید و منشأ خرابیها و ظلمها و حق کشیهایی در اجتماع می گردد. و همچنین درباره فقر شأن و حیثیت، هر کسی زود می فهمد که چقدر در جامعه آبرو و حیثیت دارد و چقدر از این لحاظ کسری دارد و لهذا دائما در فکر جبران این کسریها برمی آید و همچنین است فقر و نقصهای عضوی و اندامی.
ولی فقرهای معنوی از قبیل فقر در تربیت و ادب، کمتر برای خود شخص قابل ادراک است. کسی که فاقد ادب معاشرت و اخلاق انسانی و تربیت صحیح اجتماعی است خودش کسری خودش را از این لحاظ نمی فهمد خصوصا اگر اخلاق زشت وی در روحش رسوخ یافته باشد و به اصطلاح ملکه شده باشد، و بالاخص اگر آن طرز اخلاق در اجتماع هم معمول و شایع باشد، دیگر در این صورت آن خلق زشت در نظر او مستحسن و قابل دفاع است و همیشه از طرز رفتار خودش و هم مسلکانش حمایت هم می کند. و از همین قبیل است فقر علمی و فکری آدم جاهل و کم خرد که چیزی را که هرگز احساس نمی کند همان جهالت و کم خردی است.
پس علت این که بشر درباره مأکولات و خوردنیهای خود می اندیشد و تلاش می کند، اما درباره معقولات و تحصیل اندیشه صحیح تلاش و کوشش نمی کند همان منتهای جهالت و کم خردی اوست. اساسا اولین درجه دانش و علم، توجه به فقر علمی و احتیاج علمی است؛ یعنی این که انسان خودش متوجه گردد که کسری و کمبود علم دارد. انسان به هر اندازه که پایه علم و معرفتش بیشتر بالا رود، بیشتر جهالت و نادانی خود را احساس می کند؛ بلکه وقتی که حکیمی آزموده و فیلسوفی پخته و کامل گشت می گوید:
تا بدانجا رسید دانش من *** که بدانم همی که نادانم
یا می گوید:
هفتاد و دو سال فکر کردم شب و روز *** معلومم شد که هیچ معلوم نشد