آثار و اندیشه های ناصرخسرو، یکی از اندیشوران اسماعیلیه

ناصر خسرو، نام کامل او ابومعین ناصر بن خسرو بن حارث قبادیانی مروی بلخی است. وی در سال 394ق./ 1004م.  در قبادیان بلخ زاده شد و در خانواده ای که از کارگزاران حکومت و دارای گرایشهای اسماعیلی بود تربیت یافت. او در دوره پیش از سیطره سلجوقیان بر خراسان با غزنویان بلخ همکاری داشته است. او پس از فرمانروایی سلجوقیان نیز با حکومت جدید همکاری می کند و از جانب چغری بیگ سلجوقی، کارگزار دیوان در مرو می شود اما هنگامی که ناصر خسرو پنجمین دهه از زندگی خود را آغاز می کند، در او تحولی روحی پدید می آید و در نتیجه این تحول روحی سفر مشهور و طولانی خود را در پیش می گیرد. برخی منابع نیز این سفر را ناشی از تحول نمی دانند و نتیجه سفارش حجت اسماعیلی خراسان به او برای آشنایی بیشتر با تعالیم اسماعیلی قلمداد می کنند. به هر رو، ناصر خسرو سفر خود را در سال 437ق./ 1045م. آغاز می کند و پس از عبور از نقاط مختلفی از ایران، شام و فلسطین و نیز به جای آوردن حج، در سال 439ق./ 1047م. وارد قاهره می شود و تا سال 441ق. / 1050 م. در پایتخت خلافت عباسی می ماند. در همین دوره است که با موید فی الدین که همزمان با او به قاهره رسیده آشنا می شود و به دیدار مستنصر نایل می آید. بازگشت ناصر خسرو از سفر از طریق حجاز، یمامه، بحرین، جنوب عراق و مناطق مختلفی از ایران صورت پذیرفته و وی سرانجام در سال 444ق./ 1052 م. به بلخ رسیده است. ناصرخسرو از این دوره به بعد فعالیت خود را با نام حجت خراسان در بلخ متمرکز می سازد و این فعالیت را به دیگر نواحی خراسان قدیم و از جمله نیشابور و سپس مازندران گسترش می دهد و سرانجام در پی مخالفتهای سنیان معتصب و متهم شدن به کفر و الحاد به ناگزیر به دره یمگان می گریزد و از حدود 453ق./ 1061م.  تا پایان زندگی در آنجا می ماند و مهمترین آثار خود را در این دوره غربت فراهم می نهد. ناصر خسرو  پس از سال  465ق./ 1072و 1073م. درگذشت، اما از خود آثار ارزشمندی در ادبیات اسماعیلی برجای گذاشت. آثار ناصرخسرو به زبان فارسی است و شماری از آنها به عربی، فرانسه، آلمانی و زبانهای دیگر ترجمه شده است. از جمله آثار او باید از موارد زیر یاد کرد:

1- زاد المسافرین: کتاب اصلی فلسفی حکیم ناصرخسرو است که تألیف آن در 453 ق.در یمگان انجام پذیرفته است.

2- وجه دین: کتابی است در باب تأویل، چندان که می توان آن را صورتی فارسی شده از تأویل الدعائم قاضی نعمان دانست. این کتاب برای نخستین بار در سال 1303 ش. در برلین و بعدها نیز در تهران چاپ شده است.

3- خوان الاخوان: کتابی است در فلسفه و مواعظه که با زبانی ساده به تبیین اندیشه های اسماعیلیان و به مقوله هایی چون خلق و ابداع و عقل و نفس و همانند آن پرداخته است. افزون بر اینها باید از آثاری چون سفرنامه و دیوان ناصرخسرو هم یاد کرد که خود افزون بر اشاره به عقاید اسماعیلی و پاره ای از رخدادها، در ادب فارسی نیز جایگاهی درخور توجه دارند. ناصر خسرو در شمار اسماعیلیان نزاری دانسته می شود و گفته اند چون در قاهره بود مستنصر جانشینی نزار را به وی خبر داده بود.