بررسی آثار و اندیشه های سید مرتضی علم الهدی

سید مرتضی نام کاملش ابوالقاسم علی بن حسین بن موسی بن محمد مشهور به سید مرتضی یا شریف مرتضی و علم الهدی است. او در سال 355ق./966م. در بغداد و در خاندانی که به دانش و فضل مشهور بودند درحالی که پدرش شریف حسین ملقب به طاهر، نقیب علویان بغداد بود دیده به جهان گشود و به سال434ق./1042و1043م. در همین شهر درگذشت. سید مرتضی که نسبش از سوی پدر به امام موسی کاظم علیه السلام و از سوی مادر به ناصر اطروش و در نتیجه به علویان طبرستان و از آن پس به امام زین العابدین علیه السلام می رسد از محضر عالمان خود در زمینه های مختلفی چون ادب و اصول عقاید و فقه علم آموخت، چنان که ادب را نزد عبدالرحیم بن نباته خطیب (د.374ق.)، محمد بن عمران کاتب معروف به مرزبانی (د.384ق.)، فرا گرفت، کلام و فقه را نزد شیخ مفید تحصیل کرد و از کسانی چون حسین بن علی بن حسین معروف به وزیر مغربی ( د.418ق.)، ابوالقاسم علی بن حبشی کاتب، سهل بن احمد دیباجی (د.380ق.)، حسین بن علی بن حسین بن بابویه قمی برادر شیخ صدوق دانش آموخت و حدیث شنید. نامورانی از شیعه هم نزد او دانش آموختند که از آن جمله اند: محمد بن حسن مشهور به شیخ طوسی(د.460ق.)، حمزه بن عبدالعزیز مشهور به سلار (د.463ق.)، قاضی عبدالعزیز بن تحریر بن براج طرابلسی (د. 481ق.)، ابوالحسن سلیمان بن حسن صهرشتی، ابوالفتح محمد بن علی کراجکی (د.449ق.)، ابوعبدالله جعفربن محمد دوریستی، یعقوب بن ابراهیم فقیه بیهقی، ابوالصلاح تقی الدین حلبی (د.447ق.)، ابویعلی محمد بن حسن بن حمزه علوی (د. 463ق.)، عمادالدین محمد بن معبد حسنی و قاضی علی بن محسن تنوخی.

سیدمرتضی در سایه برخورداری از موقعیت برجسته علمی و اجتماعی ای که در دستگاه آل بویه و همچنین نزد خلیفگان عباسی داشت توانست آثار مکتوب فراوانی بیافریند و در آنها به تبیین، تدوین و نشر عقاید، فقه و ادب شیعی بپردازد. محسن امین عاملی هشتاد و هشت اثر برای او نام برده و رشید صفار در مقدمه خود بر الذخیره شمار این آثار را به 123 مورد رسانده است. بخش عمده ای از این آثار به کلام و عقاید و دفاعیه ها و مناظره ها اختصاص دارد که از آن جمله است:

- الشافی فی الامامه: کتابی جامع در موضوع امامت است و وی در آن به تبیین دیدگاههای امامیه و نقد دیدگاههای معتزله در این باب و همچنین پاسخ به اشکالهایی که از سوی آنان و بویژه قاضی عبدالجبار در کتاب المغنی بر اندیشه مطرح شده است، می پردازد. این کتاب را شیخ طوسی در اثری با نام تلخیص الشافی خلاصه کرده و البته با افزوده هایی دیگر از خود برجای گذاشته است.

- الذخیره فی علم الکلام: این کتاب با نام ذخیره العالم و بصیره المتعلم در اصل دنباله کتابی با نام المخلص فی اصول الدین بوده و سید در آن متنی کلامی را در قالب ساختار سنتی کتب کلامی فراروی می نهد. وی در آن بحث خود را از فروع عدل یعنی اموری چون افعال تولیدی و استطاعت و احکام آن آغاز می کند، سپس به مباحث تکلیف می پردازد و آنگاه از فروع چون اعاده، شناخت و طرق آن، لطف، اصلح، آلام، عوض، اجل، رزق، اسعار و افعال سخن به میان می آورد. بخش دیگری از این کتاب به مبحث نبوت و فروع آن یعنی اعجاز، اخبار، نسخ و همانند آن اختصاص دارد، و بخش سوم کتاب درباره امامت است، بخشی دیگر از این کتاب هم به مبحث وعید و امور اخروی مربوط می شود و در آن به مسأله اسماء و احکام نیز پرداخته شده و سپس در ادامه از امر به معروف و نهی از منکر و مسأله اسماء خداوند و چگونگی اطلاق این اسماء سخن به میان آمده است. از این روی کتاب الذخیره یک کتاب سنتی کلام شیعی است که صرف نظر از ناقص بودنش می تون آن را با آثار سنتی اهل سنت از دوره باقلانی به بعد و یا با آثار متأخرتر شیعی چون تجرید الاعتقاد خواجه نصیرالدین طوسی و کشف المراد علامه حلی مقایسه کرد.

- انقاذ البشر من القضاء و القدر یا انقاذ البشر من الجبر و القدر: این رساله به رغم اختصار به مسأله قضا و قدر و موضع شیعه در این باب می پردازد.

- تنزیه الانبیاء: سید درلین کتاب به تبیین نظریه عصمت ازدیدگاه شیعه می پردازد واختلاف نظر شیعه با دیگران و از آن جمله معتزله را بیان می دارد.

- الاصول الاعتقادیه: این اثر در واقع یکی دیگر از عقیده نامه های مختصر شیعی که بسان دیگر عقیده نامه ها به مباحثی چون خدا و اسماء و صفات، نبوت، امامت، قیامت، امور اخروی می پردازد.

افزون بر اینها باید از آثار مختصر دیگری چون نیمه نخست جمل العلم و العمل که یک عقیده نامه مختصر شیعی است، الاعتراض علی من یثبت حدوث الاجسام، تفضیل الانبیاء علی الملائکه، الجواب عن الشبهات فی خبر الغدیر، الحدود و الحقایق، علة مبایعه علی، مسأله فی الاستثناء، مسأله فی الحسن و القبح العقلی، مسأله فی خلق الاعمال، مسأله فی العصمة، مسأله فی نفی الرویة و المنع من تفضیل الملائکه علی الانبیاء، در زمینه کلام و عقاید یاد کرد، هرچند این مجموعه علاوه بر آثار ارزشمند دیگر سید در علم اصول فقه و فقه است که سرآمد همه آنها نیز الذریعه اوست. مکتب و اندیشه های سید مرتضی در دو عرصه کلام و فقه – یا در اصطلاح قدیم، اصول و فقه – استمرار همان مکتبی است که استاد او شیخ مفید آن را پایه گذاشت و بر محور حجیت دادن به عقل و روشهای عقلانی در کار استنباط فقهی استوار است و به سختی بر رویکردهای اهل حدیث می تازد. 

انکار حجیت خبر واحد از سوی سید نمونه ای از این رویکرد است و در کتاب الذریعه به خوبی می تواند دفاع سید از روشهای عقلانی را دید، تا جایی که او حتی گاه به پذیرش قیاس هم نزدیک می شود و دست کم از امکان عقلی آن دفاع می کند. سید هرچند در کلام تحت تأثیر رویکرد معتزلی است و در کتابهای او از جمله الذخیره به خوبی می توان این حقیقت را لمس کرد، اما  اگر معتزله را نه یک رویکرد عمومی، بلکه یک فرقه بدانیم او در شمار فرقه معتزله نیست و از این جهت نیز رویارویی سخت او با رجال معتزلی و از جمله نقدهای تند او بر قاضی عبدالجبار در کتاب الشافی فی الامامه گواهی بر این سخن است. به هر روی، آن گونه که مکتب شیخ طوسی در فقه سبب شد عصر پس از او روزگار مقلدان شود، در عرصه کلام و عقاید نیز پس از دوران شیخ مفید، سید مرتضی و ابوالصلاح حلبی دوره ای است که عمدتا به تقلید از اندیشه های این بزرگان در این حوزه سپری شده و از همین روی پس از آثاری چون اوائل المقالات مفید، الذخیره و الشافی سید مرتضی و تقریب المعارف حلبی تا ظهور خواجه نصیر الدین طوسی و علامه حلی، آثار نوآور کلامی عمده ای به چشم نمی خورد، هر چند که پس از سید مرتضی شاگرد او شیخ طوسی کتاب تلخیص الشافی را نیز فراروی نهاده باشد.