شاهد بر اعمال امت

از ویژگی های رسول اکرم (ص)، شهادت و گواه بودن او بر اعمال امت است، و این مقام در آیات یاد شده وارد شده است: «یأیها النبى إنا أرسلنک شهدا و مبشرا و نذیرا* و داعیا إلى الله بإذنه و سراجا منیرا؛ ای پیامبر ما تو را به عنوان گواه و بشارت و بیم دهنده و دعوت کننده ی به سوی خدا به فرمان او، و چراغ فروزان، فرستادیم.» (احزاب/ 45) در این آیات روى سخن به پیامبر اسلام (ص) است ولى نتیجه آن براى مؤمنان است و به این ترتیب آیات گذشته را که پیرامون بخشى از وظایف مؤمنان بحث مى کرد تکمیل مى کند. در دو آیه اول از این چهار آیه پنج توصیف براى پیامبر (ص) آمده و در دو آیه دیگر بیان پنج وظیفه است که همه به یکدیگر مربوط و مکمل یکدیگر مى باشد. 1- شاهدا 2- مبشرا 3- نذیرا 4- داعیا إلی الله 5 – سراجا منیرا.
او از یک سو گواه اعمال امت است، چرا که اعمال آنها را مى بیند و از سوى دیگر شاهد و گواه بر انبیاى پیشین است که آنها خود گواه امت خویش بودند و از سوى سوم وجود تو با اوصاف و اخلاقت با برنامه هاى سازنده ات با سوابق درخشانت و با عملکردت شاهد و گواه بر حقانیت مکتبت، و شاهد و گواه بر عظمت و قدرت پروردگار است.
توصیف پیامبر گرامی (ص) به عنوان «شاهد» در آیات دیگری نیز وارد شده که گاهی از نظر تعبیر با آیه یاد شده یکسان است، و گاهی با هم اختلاف دارد مانند: «فکیف إذا جئنا من کل أمة بشهید و جئنا بک على هؤلاء شهیدا؛ حال آنان چگونه است آن روز که برای هر امتی گواهی بر اعمالشان می آوریم و تو را گواه بر اعمال آنها قرار می دهیم.» (نساء/ 41)
در این آیه، پیامبر شاهد و گواه بر پیامبران پیشین است در حالی که در (شاهدا) و در آیه ای که هم اکنون یادآور می شویم، وی شاهد و گواه بر اعمال امت خود می باشد: «و قل اعملوا فسیرى الله عملکم و رسوله و المؤمنون و ستردون إلى عالم الغیب و الشهادة فینبئکم بما کنتم تعملون؛ و بگو: [هر کارى مى خواهید] بکنید که به زودى خدا و رسول او و مؤمنان کردار شما را خواهند دید، و به زودى به سوى داناى نهان و آشکار بازگردانده مى شوید، پس شما را به آنچه انجام مى دادید آگاه خواهد کرد.» (توبه/ 105)
در این آیه مؤمنون بسان خود پیامبر، آگاه از اعمال منافقان معرفی شده اند، مسلما مقصود، همه افراد با ایمان نیست، بلکه گروه خاصی هستند که از آنان به افراد معصوم تعبیر می آوریم. در میان پیروان مکتب اهل بیت (ع) با توجه به اخبار فراوانى که از امامان رسیده عقیده معروف و مشهور بر این است که پیامبر (ص) و امامان از اعمال همه امت آگاه مى شوند، یعنى خداوند از طرق خاصى اعمال امت را بر آنها عرضه مى دارد. روایاتى که در این زمینه نقل شده بسیار زیاد است و شاید در سر حد تواتر باشد که به عنوان نمونه چند قسمت را ذیلا نقل مى کنیم:
از امام صادق (ع) نقل شده که فرمود: «تعرض الاعمال على رسول الله اعمال العباد کل صباح، ابرارها و فجارها، فاحذروها، و هو قول الله عز و جل و قل اعملوا فسیرى الله عملکم و رسوله، و سکت؛ تمام اعمال مردم هر روز صبح به پیامبر عرضه مى شود، اعمال نیکان و بدان، بنابراین مراقب باشید و این مفهوم گفتار خداوند است که می فرماید: و قل اعملوا فسیرى الله عملکم و رسوله، این را فرمود و ساکت شد.»
در حدیث دیگرى از امام باقر (ع) مى خوانیم: «ان الاعمال تعرض على نبیکم کل عشیة الخمیس فلیستح احدکم ان تعرض على نبیه العمل القبیح؛ تمامى اعمال شما بر پیامبرتان هر عصر پنجشنبه عرضه مى شود، بنابراین باید از اینکه عمل زشتى از شما بر پیامبر (ص) عرضه شود شرم کنید.»
باز در روایت دیگرى از امام على بن موسى الرضا (ع) مى خوانیم که شخصى به خدمتش عرض کرد «براى من و خانواده ام دعائى فرما.» فرمود «مگر من دعا نمى کنم؟» «و الله ان اعمالکم لتعرض على فى کل یوم و لیله؛ به خدا سوگند، اعمال شما هر شب و روز بر من عرضه مى شود.»
راوى این حدیث مى گوید این سخن بر من گران آمد، امام متوجه شد و به من فرمود: «ا ما تقرا کتاب الله عز و جل و قل اعملوا فسیرى الله عملکم و رسوله و المؤمنون، هو و الله على بن ابى طالب؛ آیا کتاب خداوند عز و جل را نمى خوانى که می گوید: عمل کنید خدا و پیامبرش و مؤمنان عمل شما را مى بینند به خدا سوگند منظور از مؤمنان على بن ابى طالب (و امامان دیگر از فرزندان او) مى باشد.»
البته در بعضى از این اخبار تنها سخن از پیامبر (ص) به میان آمده و در پاره اى از على (ع)، و در بعضى پیامبر و امامان همگى ذکر شده اند، همانطور که بعضى تنها عصر پنجشنبه را وقت عرض اعمال مى شمرند، و بعضى همه روز، و بعضى هفته اى دو بار و بعضى در آغاز هر ماه و بعضى به هنگام مرگ و گذاردن در قبر. روشن است که این روایات منافاتى با هم ندارند، و همه آنها مى تواند صحیح باشد، درست همانند اینکه در بسیارى از مؤسسات گزارش کار کرد، روزانه را همه روز، و گزارش کار هفته را در پایان هفته، و گزارش کار ماه یا سال را در پایان ماه یا سال به مقامات بالاتر مى دهند.
در اینجا این سؤال پیش مى آید که آیا از خود آیه فوق منهاى روایاتى که در تفسیر آن وارد شده است این موضوع را مى توان استفاده کرد و یا همانگونه که مفسران اهل سنت گفته اند آیه اشاره به یک مسئله عادى دارد و آن اینکه انسان هر عملى انجام دهد، خواه ناخواه ظاهر خواهد شد، و علاوه بر خداوند، پیامبر (ص) و همه مؤمنان از طرق عادى از آن آگاه مى شوند. در پاسخ این سؤال باید گفت: انصاف این است که در خود آیه شواهدى بر این موضوع داریم زیرا:
اولا: آیه اطلاق دارد، و تمام اعمال را شامل مى شود و مى دانیم که همه اعمال از طرق عادى بر پیامبر (ص) و مؤمنان آشکار نخواهد شد، چرا که بیشتر اعمال خلاف در پنهانى و به طور مخفیانه انجام مى شود و در پرده استتار غالبا پوشیده مى ماند، و حتى بسیارى از اعمال نیک مستور و مکتوم چنین است. و اگر ما ادعا کنیم که همه اعمال اعم از نیک و بد و یا غالب آنها بر همه روشن مى شود سخنى بسیار گزاف گفته ایم. بنابراین آگاهى پیامبر (ص) و مؤمنان از اعمال مردم باید از طرق غیر عادى و به تعلیم الهى باشد.
ثانیا: در پایان آیه مى خوانیم «فینبئکم بما کنتم تعملون؛ خداوند شما را در قیامت به آنچه عمل کرده اید آگاه مى سازد.» شک نیست که این جمله تمام اعمال آدمى را اعم از مخفى و آشکار شامل مى شود، و ظاهر تعبیر آیه این است که منظور از عمل در اول و آخر آیه یکى است، بنابراین آغاز آیه نیز همه اعمال را چه آشکار باشد چه پنهان باشد شامل مى شود، و شک نیست که آگاهى بر همه اینها از طرق عادى ممکن نیست. به تعبیر دیگر پایان آیه از جزاى همه اعمال سخن مى گوید، آغاز آیه نیز از اطلاع خداوند و پیامبر و مؤمنان نسبت به همه اعمال بحث مى کند، یکى مرحله آگاهى است، و دیگرى مرحله جزا، و موضوع در هر دو قسمت یکى است.
ثالثا: تکیه روى مؤمنان در صورتى صحیح است که منظور همه اعمال و از طرق غیر عادى باشد، و الا اعمال آشکار را هم مؤمنان مى بینند و هم غیر مؤمنان. از اینجا ضمنا این نکته روشن مى شود که منظور از مؤمنان در این آیه (همانگونه که در روایات فراوانى نیز آمده است) تمام افراد با ایمان نیست، بلکه گروه خاصى از آنها است که به فرمان خدا از اسرار غیب آگاهند یعنى جانشینان راستین پیامبر (ص).