تفاهم میان ادیان الهی

ممکن است کسانى تصور کنند که معناى تفاهم تساهل و تسامح دینى و بى اعتبار شمردن مشخصات همه ادیان لزوم توجه به یک نکته و آن خداست. و یا ممکن است کسانى تصور کنند که معناى تفاهم این است که بگوییم همه ادیان آسمانى از لحاظ اعتبار در همه زمانها یکسانند و کافى است که انسان خدا را بپرستد و به یکى از ادیان الهى که از طرف خدا آمده انتساب داشته باشد. شکل دستورها چندان اهمیتى ندارد. این دو دیدگاه برخلاف نص قرآن کریم است. آنچه قرآن مى گوید: وحدت دیانت در پیشگاه خداست: «ان الدین عندالله الاسلام؛ در حقيقت دين نزد خدا همان اسلام است» (آل عمران/ 19). البته درست است که میان پیامبران الهى اختلاف و نزاعى وجود ندارد و آنان نیامده اند که در میان بشر فرقه ها و گروههاى متناقضى به وجود آورند ولى این سخن به این معنى نیست که در هر زمانى چندین دین وجود داشته باشد بلکه معناى این سخن این است که انسان باید همه پیامبران الهى را قبول داشته باشد. در هر زمان پیامبر صاحب شریعتى که از جانب خدا آمده مردم موظف بوده اند از او پیروى کنند و در عبادات معاملات سیاسات و... از او دستور بگیرند. این حرکت ادامه داشت تا نوبت به خاتم الانبیاء رسید. پس از اسلام پیروى از دیگر شرایع مورد پذیرش نیست: «و من یبتغ غیرالاسلام دینا فلن یقبل منه و هو فى الاخر من الخاسرین؛ هر کس غیر از شریعت اسلام دینى را بجوید از او هرگز پذیرفته نیست و او در جهان دیگر از زیانکاران خواهد بود» (آل عمران/ 85). بنابراین مقصود از تفاهم نه اتحاد ادیان است و نه اصالت دادن به همه ادیان توحیدى در همه زمانها بلکه مقصود ما از تفاهم تکیه بر نقاط مشترک و تفاهم در حل مشکلات مشترکى است که بر سر راه ادیان توحیدى وجود دارد.

برخورد اسلام با ادیان توحیدى

برخورد اسلام با اهل کتاب و پیروان ادیان توحیدى را در دو صحنه عمل و اندیشه باید مورد توجه قرار داد:
در صحنه عمل و زندگى اهل کتاب از امتیازات خاصى برخوردارند و با تعهد دو جانبه اى که بین آنان و مسلمانان بسته مى شود از حقوق و مزایاى بى شمارى برخوردار مى گردند. در بسیارى از آیات قرآنى و احادیث نبوى به همزیستى مسالمت آمیز با اهل کتاب توصیه شده است. به عنوان نمونه پیامبر اسلام (ص) مى فرماید: آگاه باشید کسى که بر معاهدى ستم کند و یا پیمانش را بشکند و یا او را به کارى بیش از قدرت و امکانش وا دارد و یا از او چیزى بدون رضایت خاطرش بگیرد من در روز بازپسین او را به محاکمه و بازخواست خواهم کشاند. اما در صحنه اندیشه و تفکر: با نگاهى گذرا به کتاب و سنت و سیره سلف صالح سه طریقه را در برخورد فکرى اسلام با اهل کتاب مى بینیم:

1- شیوه جدلى
هدف از آن دفاع از عقاید اسلامى در برابر اتهامات اهل کتاب بر شریعت اسلام است. قرآن شبهات اهل کتاب را نسبت به اسلام بیان مى کند و به آن جواب مى دهد. پیامبر (ص) و ائمه (ع) نیز با اهل ادیان مختلف به بحث نشسته و از کتب خود آنان بر رفع شبهات و اشکالات آنان استدلال مى کردند و حقانیت اسلام را به اثبات مى رساندند. شاهد بر این شیوه احتجاجات بسیارى است که از پیامبر (ص) و ائمه معصومین (ع) با اهل کتاب بر جاى مانده است و ما به برخى از آنها در مقالات پیشین اشاره کردیم.

2- شیوه هدایتى
اسلام دین دعوت و هدایت است. از آن جا که اسلام مدعى حقانیت خود است از پیروان اسلام مى خواهد که اسلام را در ابعاد مختلف در میان انسانها عرضه و تبلیغ کنند. پیامبر گرامى اسلام (ص) و ائمه (ع) و پیروان راستین آنان در طول تاریخ دیگران را با بیان و کتابت به اسلام دعوت کرده اند. آیه کریمه: «ادع الى سبیل ربک بالحکمه والموعظه الحسنه وجادلهم بالتى هى احسن؛ با حكمت و اندرز نيكو به راه پروردگارت دعوت كن و با آنان به [شيوه‏ اى] كه نيكوتر است مجادله نماى» (نحل/ 125) به طور عام به این دو شیوه برخورد اشاره مى نماید که اهل کتاب از مصادیق بارز آن هستند.

3- برخورد تفاهمى
اگر از دعوت با حکمت و موعظه و جدال احسن توفیقى حاصل نشد براى از بین رفتن جو تشنج و تنازع و وصول به بخشى از حق گفتگو و تفاهم بر سر نقاط مشترک که همه ادیان به آن ایمان دارند انجام مى گیرد تا در مرحله عمل نیز براى هدایت انسانها به آرمان مشترک که همان توحید است همراهى مى شوند. بنابراین مقصود از تفاهم فهم و درک یکدیگر و شناخت مشترکات و احیانا وظایف مشترک است. این شیوه برخورد از مسائل نوظهورى است که در قرون اخیر مطرح شده است و در چند سال اخیر شتاب بیشترى به خود گرفته است و مرتب در این زمینه جلسه و سمینار برگزار مى گردد. در همین سه چهار سال اخیر جلساتى در ایران، آلمان غربى، لهستان، یونان، اتریش و... برگزار شده است. آیا اسلام این چنین برخوردى را با ادیان توحیدى که فراتر از آزادى عقیده است مى پذیرد یا خیر؟ در صورت پذیرش حدود و شرائط آن کدام است؟