عوامل بیرونی و محیطی اهمال کاری

ریشه یابی اهمال کاری و تعلل ورزیدن در انجام امور و وظایف به عنوان یک آسیب روانی که اثرات مخربی در رفتار فردی و اجتماعی می گذارد، می تواند در درمان و مقابله با آن کمک کند. روان شناسان عوامل مهمی را براى اهمال کاری نام برده اند که می توان آنها را در دو دسته کلى، مورد بررسى قرار داد:
1- آسیب ها و نابهنجارى هایى که مربوط به روان شخص اهمال کار است، همچون: خود کم بینى، توقع بیش از حد از خود، پایین بودن سطح تحمل، کمال طلبى وسواس گونه، اشتیاق به لذت جویى کوتاه مدت، فقدان قاطعیت و عدم اعتماد به نفس.
2- آسیب هایى که در ارتباط با دیگر اشخاص و یا محیط اطراف، خود را نشان مى دهد، مانند: نارضایتى از وضع موجود، عدم تسلط بر کار، نگرش منفى به کار، نگرش غیر واقع بینانه از دیگران، احساس عدم مسئولیت در برابر دیگران، لجبازى با دیگران، اهمال کارى و پرخاشگرى انفعالى، بر چسب زدن به این و آن.
اکنون به گروه دوم از عوامل مؤثر در اهمال کارى، که در ارتباط با دیگر انسان ها (یعنى غیر شخص اهمال کار) مى باشند و نیز راه هاى درمان آن ها اشاره مى کنیم:

1- نارضایتى از وضع موجود:
برخى پنداشته اند که بها دادن بیش از حد به امور مادى همچون: خوب خوردن، خوش گذراندن و... از عوامل جدى خودکم بینى مى باشد و خودکم بینى به اهمال کارى منتهى مى شود. اما باید گفت: دارایى و فقر در ابتلا به اهمال کارى نقش چندانى ندارد. هرچند این خودکم بینى مى تواند بر بستر دارایى و یا نادارى قرار گرفته و انگل وار به حیات خود ادامه دهد، ولى به نظر مى رسد، آنچه بیش از همه در ایجاد اهمال کارى مؤثر است عبارت است از: «پر توقعى و عدم رضایت از وضع موجود.» آرى! پر توقعى و نارضایتى از وضع موجود دو عامل مؤثر براى ایجاد سرخوردگى است. از سلمان فارسی نقل شده است: «اوصانى خلیلى ابوالقاسم (ع) بسبع لا ادعهن على کل حال الى ان اموت: أن انظر الى من هو دونى و لا أنظر الى من هو فوقى...؛ دوست گرامى ام رسول اکرم (ص) مرا به چند نکته سفارش کردند که تا آخر عمرم آن ها را از دست نخواهم داد. یکى از سفارشات این بود: (در امور دنیاى خود) به پایین دست خود بنگر، نه به بالا دست خود.

2- احساس عدم مسئولیت در برابر دیگران:
اگر انسان در برابر دیگران احساس مسئولیت نکند و تنها خودمدار باشد، در نتیجه اهمیت چندانى به دیگران نداده و در ارتباط با این و آن کم مى آورد. براى درمان این مشکل، از روش جایگزینى مى توان استفاده کرد، به این معنا که شخص لحظه اى بیندیشد که اگر او به جاى دیگران بود دوست داشت که دوستانش با او چگونه برخوردى داشته باشند. امام على (ع) در نامه اى به فرزندشان امام مجتبى (ع) نوشتند: «اى پسر جانم، سفارش مرا بفهم و خود را میان خویش و دیگران ترازو قرار بده. یعنى از براى دیگرى همان را بخواه که براى خود مى خواهى و مخواه براى او آنچه را که براى خویش نمى پسندى و ستم مکن هم چنان که براى خود نمى پسندى و نیکى کن همان طور که براى خود دوست دارى.»

3- لجبازى با دیگران:
گاه بر اثر استیلاى خشم و غضب، شخص از دیگرى عصبانى شده و بر مبناى لجبازى با او به رفتارى نا مناسب (اهمال کارى) دست مى زند. اما او باید بداند که راه اصلاح دیگران نه تنها لجبازى نیست که خویشتن دارى، تسلط بر خود، و بر خورد مناسب با آن هاست. در بیانات اهل بیت (ع) آثار بسیار بدى براى لجاجت و سر سختى در برابر دیگران آمده است که از جمله آن ها، امورى را مى توان نام برد که عبارتند از: شر، درگیرى و جنگ و جدال، نابودى، بى رأیى، خسران و ضرر، فساد رأى، ورود به کارهاى بى اهمیت، کینه، خود را در معرض بلا و گرفتارى قرار دادن و....

4- تلاش در جلب رضایت همگان:
به عنوان مثال به کارخانه برسد، منزل را ترک کرده است. او کار رسمى خود را بدین سبب نمى تواند فردی که اشتغالات فراوان او برای جلب رضایت دیگران باعث شده که نتواند کار خانه را انجام دهد و از این رو، همسرش منزل را ترک کرده و همچنین او کار رسمی خود را نیز بدین سبب نمی تواند به موقع انجام دهد. بنابراین، او از این جهت فردى اهمال کار معرفى شده است. در نتیجه، افکار او پریشان، در هم، مضطرب و نگران گشته است. آرى، به وى گفته مى شود که این گرفتارى ها را خودش به وجود آورده است. در حال حاضر، چاره آن است که بدون رو دربایستى کارهاى اضافى را ترک کند، به کارهاى اصلى همت گمارد و اندیشه جلب رضاى دیگران را از سر بیرون کند. در نگرش اسلامى ما هرکس که خواهان وصول به کمال مطلق است، باید تمام همت خود را در جلب رضاى خداوندى معطوف دارد که برترین کمال قابل تصور انسانى است. البته جلب رضایت دیگر انسان ها برای رضای حق تعالی نیز امری شایسته است؛ چنان که محبت به خداوند بر مبنای پیروی از رسول گرامی او ارزیابی شده است: «قل ان کنتم تحبون الله فاتبعونی یحببکم الله؛ بگو (ای پیامبر) اگر شما خداوند را دوست دارید، پس از من پیروی کنید تا خداوند شما را دوست بدارد» (آل عمران/ 31)

5- اهمال کارى و پرخاش گرى انفعالى:
گاهی شما خشم خود را فرو مى برید ولى بازتاب آن را به صورت کم کارى و یا سهل انگارى نشان مى دهید. به عنوان مثال در حال رانندگى وقتى از گره خوردن ماشین ها به تنگ آمده اید و لحظه به لحظه بر عصبانیت شما افزوده شده، به جاى این که دقیقا در خط ویژه خود رانندگى کنید تا نظم بر قرار گردد، خود مرتکب خلاف شده، تلاش مى کنید تا از خط میانى بگذرید. عجیب تر این که، به جاى حل مسئله، شما با این لج بازى مشکل ساز شده و به اعتراض دیگران با بى اعتنایى برخورد مى کنید. البته، همیشه رفتار بازتابى به شکل پرخاش گرى تجلى نمى کند، بلکه گاه با بى اعتنایى، کم کارى، عدم پذیرش خیرخواهى و تنها گوش دادن و لجبازى کردن برخورد مى شود. اما درمان این آفت، تنها کنترل خود با حفظ خون سردى و آرامش است. باید توجه داشت که برخى امور از اختیار ما خارج است. اگر بردبار نباشیم، همین که خود را در مقام و جایگاه بردباران قرار دهیم، به این ویژگی دست خواهیم یافت. از امام علی (ع) به صراحت نقل شده: «ان لم تکن حلیما فتحلم فانه قل من تشبه بقوم الا اوشک ان یکون منهم؛ اگر بردبار نیستی خود را به بردباری بزن تا بردبار شوی چرا که کم اند افرادی که خود را به گروهی شبیه سازند، مگر آنکه به زودی خود، یکی از آنها خواهد شد»

6- هم نشینی و دوستی
وراثت، محیط و اراده انسان، سه نیرو و عامل قوی در ساختار شخصیت انسان به شمار می آیند (برای آگاهی بیشتر به کتاب های روان شناسی رشد مراجعه کنید.) محیط، به همه آن چه که پیرامون انسان است، گفته می شود؛ به طوری که گویا هستی انسان را چون ظرفی در بر می گیرد؛ مانند رحم مادر، خانه، خانواده، دوستان، مدرسه، اجتماع کوچک و بزرگ. پیش از این گفته شد، اهمال کاری یک آسیب و بیماری مسری است. بنابراین، اگر هر کدام از این عناصر محیطی، به خصوص هم نشینان و دوستان انسان مبتلا به اهمال باشند، این بیماری را به دیگران سرایت می دهند و آن ها را در معرض ابتلا قرار خواهند داد. از پیامبر گرامی اسلام 0ص) نقل شده: «انظروا من تحادثون، فانه لیس من احد ینزل به الموت الا مثل له اصحابه الی الله، ان کانوا خیارا فخیارا و ان کانوا شرارا فشرارا؛ بنگرید که با چه کسانی هم صحبت می شوید؛ زیرا هنگام مرگ هر انسانی، یارانش در برابر چشم او تمثل پیدا می کنند. اگر آن ها افرادی خوب باشند، آن شخص همان گونه خواهد بود و اگر آن ها شر بوده باشند، او نیز از اشرار خواهد بود.»

7- عوامل هوس انگیز و سرگرم کننده
هوسرانی به واقع آسیبی روانی-معنوی است که قدرت تصمیم گیری را از انسان می گیرد و جاذبه اش انسان را از هر چیز واقعی بباز می ارد. جذابیت های خیره کننده، همراه با تبلیغات پر حجم، عدم آگاهی از اثرات سوء، مضرات انکارناپذیر و از همه مهم تر توجیهات به ظاهر علمی این عوامل، به حدی است که مصمم ترین افراد را نیز در هنگام تصمیم گیری دچار مشکل می کند. از طرف دیگر، بی هویتی، فقدان نیروی معنوی و کمال خواهی، جهل انسان به اهداف بلندی که برای او در نظر گرفته شده است، محوریت اصل لذت جویی در زندگی و... به این امر دامن زده و به این روند سرعت بخشیده است. طبیعی است یکی از آثار اولیه این عوامل، زنده شدن و تقویت حالت اهمال کاری در انسان است. اهمال کار در این حالت با اشتغال به این سرگرمی های هوس انگیز، فعالیت های اصلی خود را به تأخیر می اندازد و به اوقات دیگر حواله می دهد. راه درمان این گونه اهمال کاری ها را باید در «شناخت درمانی» و «ایمان درمانی» جست وجو کرد:
الف) شناخت درمانی: شناخت ارزش های والای انسانی و این که او گوهری بس گرامی است که می تواند خود را به سعادت همیشگی رساند، نکته ای پر بها است که در این حالت مورد غفلت قرار می گیرد. از مولای متقیان، امام علی (ع)، گزارش شده که ایشان انسان را عصاره خلقت برآورد فرموده اند:
و فیک الطوی العالم الاکبر *** اتزعم انک جرم صغیر
آیا تو می پنداری که جث های کوچک هستی؛ در حالی که در تو جهانی بزرگ نهفته است. تشخیص کارهای اصلی و جنبی، آگاهی از آثار سوء تأخیر در کارها، توجه به تأثیر مفید انجام به موقع کارها می تواند تا حد زیادی در رفع حالت اهمال کاری مؤثر باشد.
ب) ایمان درمانی: به نظر می رسد راه کار درمان هوسرانی را باید در تقویت ایمان، به خصوص در نسل جوان، جویا شد. تاریخ درخشان مردان و زنان و جوانان اهل ایمان در صدر اسلام و در جزیرة العرب که با سلاح برنده ایمان ابتدا به جنگ و جهاد با شیطان درون (نفس) و سپس شیاطین بیرونی رفتند و نام خود را در زمره نام دارترین مردان و زنان تاریخ بشر به یادگار گذاشتند و نیز رشادت ها و دلاوری های مردان و زنان، به ویژه جوانان و نوجوانان در روزهای پر التهاب انقلاب و سپس دفاع مقدس مردم ایران و مسلمانان لبنان و فلسطین و... بهترین گواه بر اثبات این مدعا است. برای کسب ایمان کافی است که انسان در مقام بندگی خداوند قرار گیرد و اعمال و رفتارش را بر مبنای شرع مطهر اسلام سامان دهد. «واعبد ربک حتی یاتیک الیقین؛ پروردگارت را بندگی کن تا تو را به مقام یقین برساند.» برای باور دل، حرکت در مسیر عبودیت راه کاری است که کلام الهی به آن ارشاد فرموده است.

8- زندگی ماشینی تنش زا، همراه با فشار
شاید به یک معنا بتوان گفت که هم اکنون انسان تبدیل به ابزاری در جهت اهداف نامعلوم زندگی ماشینی شده است. از آنجا که انسان در برخورد با روند زندگی ماشینی دارای اختیار کمتری است، در نتیجه این سلب اختیار، هنگام تصمیم گیری انسان، باعث فشارهای روحی و سپس بروز حالتی همراه با تنش و اضطراب شده است. امروزه بر اساس تحقیقات پژوهشگران و آمار و ارقام مراکز بهداشت و درمانی در سراسر جهان، این گونه مشکلات روحی و جسمی خود منشأ بسیاری از بیماری های دیگر در انسان شده و بنیاد انسان را تهدید می کند. بدترین تأثیر حالت تنش و اضطراب بر انسان، اختلال در قدرت تصمیم گیری اوست و این خود، یکی از علل اصلی زنده شدن حالت اهمال کاری در انسان است. بنابراین اگر اهمال کار، که بیش از دیگران در تأخیر انداختن تصمیم آمادگی دارد، به این بیماری مبتلا شود، اهمال کاری در وی شدت می گیرد. چند راه درمان برای برخورد با این مشکل، می تواند مورد توجه قرار گیرد:
1- راه های درمان این بیماری را می توان در بخش درمان اضطراب پی گرفت.
2- علامه بر آن، درک درست از ابزارهای ماشین و خود را مسخر آن نساختن.
3- پرهیز از خشم و هم چشمی و تقلیدهای کورکورانه در ماشینی کردن زندگی.
4- استفاده درست و مناسب از ماشین، که در بهداشت روانی و کاهش اضطراب تأثیر به سزایی دارد.

9- توقع بیش از حد از دیگران
توقع بیش از حد از دیگران منجر به شکست و رو در رویی با این و آن خواهد شد. از امام امیرالمؤمنین (ع) در بیانی این گونه گزارش شده است: «من کلفک ما لاتطیق، فقد افتاک فی عصیانه؛ هر که تو را به آنچه در توان و طاقت تو نیست وادار کند، در حقیقت جواز درگیری تو را با خود صادر کرده است.» چند راه کار برای پیش گیری از سطح توقع بیش از حد می توان ارائه کرد:
1- مناسب است که اندکی درباره روان شناسی رشد انسان ها مطالعه کنیم تا از ویژگی افراد در سنین مختلف در حد لازم آگاه شویم.
در این زمینه مطالعه کتاب های مربوط به روان شناسی رشد، می تواند مفید باشد.
2- توجه به نوع مسئولیت افراد هم می تواند درجه پاسخ گویی شخص در برابر مسائل را آشکار کند.
3- آخرین راه کار این است که از شیوه جایگزینی استفاده شود؛ به این معنا که خود را به جای شخص مخاطب قرار دهیم تا سطح قدرت و نیروی او در کار به دست آید، سپس توقع خود را ابراز داریم.