آثار و پیامدهای سوء فردی و اجتماعی غرور

در میان صفات ناپسند اخلاقی شاید کمتر صفتى به اندازه غرور و فریفتگی -به معنای دلخوش بودن به چیزى که موافق هواى نفس و تمایل طبع انسانى است و ناشى از اشتباه انسان یا فریب شیطان است- زیان آور و مرگبار باشد. پیامدهاى غرور تمام زندگى انسان را تحت تأثیر خود قرار مى دهد و دنیا و آخرت را تباه مى کند. از میان آثار زیانبار غرور به امور زیر مى توان اشاره کرد:

* گستاخی و فریفتگی نسبت به خداوند موجب نابودی انسان می شود و هیچ انسانی برای این کار عذر و بهانه ای ندارد. امام علی (ع) آیه «یا أیها الإنسان ما غرک بربک الکریم؛ اى انسان چه چیز تو را به پروردگار کریمت مغرور کرده است» (انفطار/ 6)، را تلاوت کردند و فرمودند: «أدحض مسئول حجة و أقطع مغتر معذرة لقد أبرح جهالة بنفسه یا أیها الإنسان ما جرأک على ذنبک و ما غرک بربک و ما أنسک بهلکة نفسک؛ انسانی که در این آیه مورد خطاب و سؤال است، هر دلیلی برای مغرور شدنش به خدا بیاورد دلیلش بر باطل است و عذر و بهانه اش از عذر و بهانه هر فریب خورده دیگری بی پایه تر و جهالت وجود او را سخت فرا گرفته است. ای انسان! چه چیز تو را به گناه کردن دایر کرده است؟ چه چیز تو را به پروردگارت مغرور و گستاخ کرده است؟ چه چیز تو را به نابود کردن نفس خو داده است؟».

* یکی از انواع فریب خوردگی، فریب مهلت را خوردن می باشد. انسانی که گمان کند همیشه برای اعمالی که مورد نظر دارد (مانند عبادت و توبه یا حتی کارهای روزمره) فرصت دارد، از در انجام دادن آنها سستی می کند و در نتیجه از آثار و نتایج مثبت آنها محروم شده و گرفتار بدی ها و شرور می شود تا آنکه فرصت انجام آنها از بین می رود و یا مرگ فرا می رسد. در کلامی از امام علی (ع) می خوانیم: «جماع الشر فی الاغترار بالمهل و الاتکال على العمل؛ گول مهلت را خوردن و به عمل تکیه کردن جامع همه بدی هاست».

*انسان عاقل نباید انتظار داشته باشد که اوضاع روزگار همیشه بر وفق مراد او باشد و در نتیجه از کار و تلاش و برنامه ریزی برای مقابله با مشکلات غافل شود. چنین شخصی معمولا گرفتار سختی ها و مشکلات خواهد شد. امیرمؤمنان (ع) در این زمینه می فرمایند: «من اغتر بمسالمة الزمن اغتص بمصادمة المحن؛ هر که فریب آشتی روزگار را بخورد، اندوه رنج و مهنت ها گلویش را بفشارد».

* غرور مانع از تاثیر موعظه و نصیحت دیگران می شود. زیرا انسان مغرور که فریب هوای نفس را خورده و به خودپسندی و خودبزرگ بینی دچار شده، نظرات و اعمال خود را کاملا صحیح و غیرقابل خدشه می داند؛ به گونه ای که حتی حاضر به شنیدن نظرات دیگران نیست. امیرالمومنین (ع) در نهج البلاغه می فرمایند: «بینکم و بین الموعظة حجاب من الغرة؛ میان شما و موعظه پرده ای از فریب خوردگی است».

* به دلیل اینکه شخص مغرور و فریب خورده، به نظرات و افکار خود مغرور است، حجاب ضخیمى بر عقل و فهم او افکنده شده و او را از درک حقایق باز مى دارد و به او اجازه نمى دهد خود و دیگران را آنچنان که هست و هستند بشناسد و حوادث اجتماعى را درست ارزیابى کرده در برابر آنها موضع صحیح بگیرد. در حدیثى از امیرمؤمنان على (ع) می خوانیم: «مستى غفلت و فریب، دیرتر از مستی مسکرات زایل می شود!» این مستى همان حجاب فریفتگی و غفلت است.

* برخی افراد ثروت و امکانات را مایه سعادت و پیروزی خود می دانند و گمان می کنند با پول می توان هر کاری را انجام داد. در نتیجه به ثروت خود مغرور و سرمست می شوند و از نقایص و محدودیت های خود غفلت می ورزند. حتی گاهی کار آنها به آنجا می رسد که در مقابل خداوند می ایستند و فراموش می کنند که خداوند این نعمت را به آنها اعطا کرده است. چنانچه در قرآن کریم می خوانیم: «قال إنما أوتیته على علم عندی أولم یعلم أن الله قد أهلک من قبله من القرون من هو أشد منه قوة و أکثر جمعا و لا یسئل عن ذنوبهم المجرمون؛ قارون گفت: این ثروت را بوسیله دانشى که نزد من است به دست آورده ام! آیا او نمى دانست که خداوند اقوامى را پیش از او هلاک کرد که نیرومندتر و ثروتمندتر از او بودند؟! (و هنگامى که عذاب الهى فرا رسد) مجرمان از گناهانشان سؤال نمى شوند» (قصص/ 78). امام علی (ع) می فرمایند: «غرور الغنی یوجب الاشر؛ فریب ثروت موجب سرمستی می شود».

* مغرور شدن انسان به خود یعنی فریفتگی به خود و دچار کبر و نخوت شدن، مایه شکست در زندگى و سبب عقب افتادگى است، یک لشکر مغرور به سادگى جنگ را مى بازد، یک سیاستمدار مغرور به آسانى زمین مى خورد، یک محصل مغرور در امتحانات رفوزه مى شود، یک ورزشکار مغرور بازى را به حریف مى بازد و بالاخره یک مسلمان مغرور خود را گرفتار قهر و غضب الهى مى سازد. تعبیر به «قاتلات الغرور» در روایات اسلامى ممکن است اشاره به همین معنى باشد. امام علی (ع) می فرمایند: «طوبى لمن لم تقتله قاتلات الغرور؛ خوشا به حال کسیکه فریب های کشنده او را نکشته باشد» (غررالحکم، 7175).

* فریفتگی و خودبینی تکامل انسان را متوقف مى سازد، بلکه مایه انحطاط و عقبگرد او مى شود؛ زیرا هنگامى که انسان به نظر و عمل خودمغرور مى شود نقایص خود را نمى بیند و کسى که احساس نقصان نکند به دنبال کمال نمى رود. آنچه در حدیث امیرمؤمنان می خوانیم که فرمود: «کسى که جاهل باشد مغرور مى شود و امروز او از دیروزش بدتر است» اشاره به همین نکته مهم است.

* غرور سبب ترک محاسبه و بررسی خود و اعمال خود می شود و در نتیجه اعمال او تباه مى شود، زیرا در انجام آن دقتى به خرج نمى دهد و همین امر کار او را خراب مى کند، یک جراح مغرور ممکن است بیمار خود را در کام مرگ فروبرد و یا حداقل ناقص سازد، یک راننده مغرور گرفتار تصادف هاى زیانبار مى شود، همچنین یک مؤمن مغرور گرفتار ریا و عجب و سایر امورى که عمل را فاسد مى کند مى شود؛ در حدیثى از امیرمؤمنان (ع) مى خوانیم: «غرور الامل یفسد العمل؛ فریبندگی آرزو، سبب فساد عمل مى شود» (غررالحکم، ح 6390).

* غرور مانع از عاقبت اندیشى است، چنانکه در حدیثى از امیرمؤمنان آمده است: «لم یفکر فى عواقب الامور من وثق بزور الغرور؛ کسى که اعتماد بر غرور و باطل کند از تفکر در عاقبت کارها باز مى ماند» (غررالحکم، ح 7566).

* غرور غالبا سبب ندامت و پشیمانى مى شود، چرا که انسان نمى تواند ارزیابى صحیحى از خود و دیگران را داشته باشد و در محاسبات خود در حرکت فردى و اجتماعى گرفتار اشتباه مى شود و همین امر او را به ندامت و پشیمانى مى کشاند، در همین زمینه در حدیث امیرمؤمنان (ع) مى خوانیم: «دنیا خواب و خیالى بیش نیست و مغرور شدن به آن موجب پشیمانى است» (غررالحکم، ح 1384).
در یک جمله مى توان گفت: افراد مغرور در دنیا و آخرت تهیدست و بیچاره اند، چنانکه در حدیثى از امام صادق (ع) آمده است: «المغرور فى الدنیا مسکین و فى الاخرة، مغبون لانه باع الافضل بالادنى؛ انسان مغرور در دنیا مسکین و بیچاره است و در آخرت مغبون; چرا که متاع برتر را به متاع پست تر فروخته است» (میزان الحکمه، ماده غرور).