عوامل آمرزش گناهان

در آیات قرآن کریم و روایات معصومین (علیهم السلام)، امور و عوامل مختلفی ذکر شده اند که موجب آمرزش گناهان و محو اثر آنها می شوند. برخی از این عوامل در تحت اختیار و اراده شخص می باشند و برخی نیز از تحت اراده او خارج بوده و غیر اختیاری می باشند.
شکى نیست که اجمالا کارهای شایسته و ناشایست (" حسنات" و" سیئات") روى یکدیگر اثر متقابل دارند، و ما حتى نمونه هاى این موضوع را در زندگى روزمره خود مى یابیم، گاه مى شود که انسان سالیان دراز زحمت مى کشد، و با تحمل مشقت فراوان سرمایه اى مى اندوزد، اما با یک ندانم کارى یا هوسبازى، یا بى مبالاتى آن را از دست مى دهد، این چیزى جز نابود کردن حسنات مادى سابق نیست که در قرآن از آن تعبیر به" حبط" شده است. و گاه به عکس، انسان مرتکب اشتباهات فراوانى مى شود، و بار خسارتهاى سنگینى را بر اثر آنها بدوش مى کشد، اما با یک عمل عاقلانه و حساب شده، و یا مجاهده شجاعانه، همه آنها را جبران مى نماید.
بعضى از اطاعتها و اعمال نیک هست، که اثر گناهان را هم در دنیا محو مى کند و هم در آخرت، مانند اسلام آوردن و توبه. نیز بعضى از کارهاى نیک است که اثر بعضى از گناهان را از بین مى برد مانند نمازهاى واجب که باعث محو سیئات مى گردد. و نیز مانند اجتناب از گناهان کبیره که موجب آمرزش گناهان کوچک می شود. اکنون به برخی از عوامل آمرزش و محو اثر گناهان اشاره می کنیم:

1- توبه
مهم ترین عامل اختیاری که موجب آمرزش گناهان و محو اثر آنها در دنیا و آخرت می شود، توبه به معنای رجوع و بازگشت از گناه است و هر گناهی که از آن توبه شود (توبه ای کامل و همراه با شرایط توبه)، آمرزیده می شود.
قرآن کریم در آیات متعددی مردم را به توبه و رجوع از گناه و بازگشت به درگاه الهی تشویق و ترغیب کرده و آن را واجب شمرده است:
«و توبوا إلی الله جمیعا أیها المؤمنون لعلکم تفلحون؛ و همگی به سوی خدا بازگردید ای مؤمنان تا رستگار شوید.» (نور/ 31) در این آیه در کنار بیان ثمره مهم توبه که رستگاری ابدی است؛ فرمان صریح وجوبی بر انجام توبه داده است.
«یا أیها الذین آمنوا توبوا إلی الله توبة نصوحا عسی ربکم أن یکفر عنکم سیئاتکم و یدخلکم جنات تجری من تحتها الأنهار؛ ای کسانی که ایمان آورده اید! به سوی خدا توبه کنید! توبه ای خالص. امید است پروردگارتان گناهانتان را ببخشد و شما را در باغهایی از بهشت که نهرها از زیر درختانش جاری است، وارد کند.» (تحریم/ 8)
این آیه صریحا به صورت امر وجوبی بر همه مؤمنان توبه خالصانه را واجب و لازم شمرده است. و قرآن کریم می فرماید که خداوند توبه بندگانش را می پذیرد:
«الم یعلموا أن الله هو یقبل التوبة عن عباده و یأخذ الصدقات و أن الله هو التواب الرحیم؛ آیا نمی دانستند که فقط خداوند توبه را از بندگانش می پذیرد و صدقات را می گیرد و خداوند توبه پذیر مهربان است؟» (توبه/ 104).
«قل یا عبادی الذین أسرفوا علی أنفسهم لاتقنطوا من رحمة الله إن الله یغفر الذنوب جمیعا إنه هو الغفور الرحیم و أنیبوا إلی ربکم و أسلموا له من قبل أن یأتیکم العذاب ثم لاتنصرون؛ بگو ای بندگان من که بر خود اسراف و ستم کرده اید! از رحمت خداوند نومید نشوید که خدا همه گناهان را می آمرزد، به درستی که خداوند بخشنده مهربان است. و به درگاه پروردگارتان باز گردید و در برابر او تسلیم شوید، پیش از آنکه عذاب به سراغ شما آید، سپس از سوی هیچ کس یاری نشوید.» (زمر/ 53).

2- ایمان و عمل صالح
خداوند در قرآن کریم می فرماید: «و الذین آمنوا و عملوا الصالحات و آمنوا بما نزل على محمد و هو الحق من ربهم کفر عنهم سیئاتهم و اصلح بالهم؛ کسانى که ایمان آوردند و عمل صالح انجام دادند و نیز به آنچه بر محمد (ص) نازل شده است ایمان آوردند، آیاتى که حق است و از سوى پروردگارشان مى باشد خداوند گناهان آنها را مى بخشد.» (محمد/ 2).
خداوند با عفو و مغفرت خود بر روى گناهان افرادی که ایمان آورده و سپس اعمال صالح انجام می دهند، پرده اى مى کشد و هم در دنیا و هم در آخرت دلهایشان را اصلاح مى کند؛ اما در دنیا براى اینکه دین حق دینى است که با آنچه فطرت انسانى اقتضایش را دارد موافق است، و احکامش مطابق همان فطرتى است که خداى تعالى بشر را بر آن فطرت آفریده، و فطرت اقتضاء ندارد و نمى طلبد مگر چیزى را که کمال و سعادت انسان در آنست، و ایمان به آنچه خدا نازل کرده و عمل به آن وضع انسان را در مجتمع دنیایى اش اصلاح مى کند. و اما در آخرت براى اینکه آخرت، عاقبت همین زندگى دنیا است، وقتى آغاز زندگى توأم با سعادت باشد، انجامش نیز سعید خواهد بود، هم چنان که قرآن کریم هم فرموده: «و العاقبة للتقوى؛ سرانجام نیک مخصوص پرهیزکاری است.» (طه/ 132).
توبه از شرک، تنها توبه ای است که نه تنها گناهان مربوط به حقوق الله را محو مى کند، بلکه گناهان مربوط به حقوق الناس را هم از بین مى برد، و خلاصه اثر تمامى بدیها و گناهان مربوط به فروع دین را از بین مى برد، همچنان که رسول خدا (ص) فرمود: «الاسلام یجب ما قبله؛ اسلام ما قبل خود را محو نابود مى سازد.»

3- تقوى و اجتناب از گناهان کبیره
به حکم آیه شریفه: «إن تجتنبوا کبائر ما تنهون عنه نکفر عنکم سیئاتکم؛ اگر از گناهان بزرگى که از آن نهى مى شوید پرهیز کنید، گناهان کوچک شما را مى پوشانیم.» (نساء/ 31) باعث محو سیئات مى شود، و نیز به حکم آیه شریفه: «الذین یجتنبون کبائر الإثم و الفواحش إلا اللمم، إن ربک واسع المغفرة؛ همانها که از گناهان بزرگ و اعمال زشت دورى مى کنند، جز گناهان صغیره.» (نجم/ 32) باعث محو اثر گناهان کوچک مى شود.
آیه زیر نیز، بر همین مطلب دلالت می کند: «و من یتق الله یکفر عنه سیئاته و یعظم له أجرا؛ و هر کس تقواى الهى پیشه کند، خداوند گناهانش را مى بخشد و پاداش او را بزرگ مى دارد!» (طلاق/ 5). در این آیه شریفه، معناى" تکفیر سیئات" پوشاندن آن به وسیله مغفرت است، و مراد از" سیئات" گناهان صغیره است، در نتیجه تقوى (خود نگهداری از نافرمانی خداوند) تنها براى گناهان کبیره باقى مى ماند یعنی هر کس از ارتکاب گناهان کبیره خودداری کند، اثر گناهان صغیره او محو می شود. و این معنا در آیه دیگری نیز تکرار شده است: «إن تتقوا الله یجعل لکم فرقانا و یکفر عنکم سیئاتکم؛ اگر تقواى الهى پیشه کنید، خداوند براى تشخیص حق از باطل به شما روشن بینى مى دهد، و گناهانتان را مى بخشد.» (انفال/ 29).
پیشوای متقیان، امام على (ع) می فرمایند: «أوصیکم بتقوى الله ... و ارحضوا بها ذنوبکم و داووا بها الأسقام؛ شما را به تقواى خدا سفارش مى کنم به وسیله آن گناهان خود را بشویید و بیماریهایتان را درمان کنید.»

4- انجام کارهاى نیک
طبق تعالیم قرآن کریم و روایات معصومین (ع)، بعضى از کارهاى نیک است که اثر بعضى از گناهان را از بین مى برد. اکنون به برخی از این کارهای پسندیده اشاره می کنیم:

• نمازهاى واجب
نمازهای واجب، یکی از کارهای ارزشمندی هستند که موجب محو اثر گناهان می شوند. دلیل این امر آیه ای از قرآن کریم می باشد: «و أقم الصلاة طرفی النهار، و زلفا من اللیل، إن الحسنات یذهبن السیئات؛ در دو طرف روز، و اوایل شب، نماز را برپا دار چرا که حسنات، سیئات (و آثار آنها را) از بین مى برند.» (هود/ 114) در این آیه، جمله" إن الحسنات یذهبن السیئات" امر" أقم الصلاة" را تعلیل نموده، بیان مى کند که نمازها حسناتى است که در دلهاى مؤمنین وارد شده و آثار معصیت و تیرگیهایى که دلهایشان از ناحیه سیئات کسب کرده از بین مى برد.
پیامبر خدا (ص) فرمودند: «إذا عملت سیئة فاعمل حسنة تمحوها؛ هر گاه کار بدى کردى کار خوبى انجام بده آن بدى را پاک مى کند.» و امام على (ع) فرمودند: «إن الله یکفر بکل حسنة سیئة قال الله عزوجل إن الحسنات؛ خداى تعالى با هر کار نیکى، یک کار بد را مى زداید خداوند عزوجل فرموده است: همانا نیکیها بدیها را از میان مى برد».

• خوش اخلاقى
امام صادق (ع): «إن حسن الخلق یذیب الخطیئة کما تذیب الشمس الجلید و إن سوء الخلق لیفسد العمل کما یفسد الخل العسل؛ همانا خوشخویى گناه را مى گدازد، همچنان که آفتاب یخ را و بدخویى کردار را تباه مى سازد، همچنان که سرکه عسل را.»
پیامبر خدا (ص): «أربع من کن فیه و کان من قرنه إلى قدمه ذنوبا بدلها الله حسنات الصدق و الحیاء و حسن الخلق و الشکر؛ چهار چیز است که هرکس داشته باشد، اگر سر تا پا غرق گناه باشد، خداوند آن گناهان را به حسنه و نیکى تبدیل مى کند: راستى، شرم، خوشخویى و سپاسگزارى.»

• فریادرسى ستمدیدگان
امام على (ع) می فرمایند: «من کفارات الذنوب العظام إغاثة الملهوف و التنفیس عن المکروب؛ رسیدن به فریاد ستمدیده و زدودن غم اندوهناک از کفاره هاى گناهان بزرگ است.»

• سجده زیاد
امام صادق (ع) نقل می فرمایند که مردى خدمت پیامبر خدا (ص) آمد و عرض کرد: اى رسول خدا! گناهانم زیاد شده و اعمالم سست و اندک گشته است. رسول خدا (ص) فرمود: «زیاد سجده کن، زیرا، همچنان که باد برگ درختان را فرو مى ریزاند، سجده گناهان را مى ریزاند.»

• حج و عمره
رسول خدا (ص) می فرمایند: «الحجة ثوابها الجنة، و العمرة کفارة لکل ذنب؛ پاداش یک بار حج کردن بهشت است، و عمره کفاره هر گناهى است.»
پیامبر خدا (ص) فرمودند: این عمره تا آن عمره کفاره گناهانى است که در فاصله آن دو صورت گیرد و ثواب حج پذیرفته بهشت است و گناهانى هست که جز در عرفات آمرزیده نمى شود.
امام على (ع): «إن أفضل ما توسل به المتوسلون إلى الله سبحانه و تعالى ... و حج البیت و اعتماره فإنهما ینفیان الفقر و یرحضان الذنب؛ بهترین وسیله تقرب به خدا و حج و عمره خانه خداست این دو فقر رامى زدایند و گناهان را مى شویند.»

• صلوات فرستادن بر محمد و آل او
امام رضا (ع): «من لم یقدر على ما یکفر به ذنوبه فلیکثر من الصلاة على محمد و آل محمد فإنها تهدم الذنوب هدما؛ هر که نمى تواند کارى کند که به سبب آن گناهانش زدوده شود، بر محمد و آل او بسیار درود فرستد، زیرا که آن گناهان را ریشه کن مى کند.»

• انفاق مخفیانه
در قرآن کریم می خوانیم: «إن تبدوا الصدقات فنعما هی و إن تخفوها و تؤتوها الفقراء فهو خیر لکم و یکفر عنکم من سیئاتکم؛ اگر انفاقهاى خود را در راه خدا آشکار سازید خوب است و اگر آن را پنهان دارید و به فقرا بدهید به سود شما است و از گناهانتان مى بخشد.» (بقره/ 271).
در باره اینکه انفاق سبب آمرزش مى شود از طرق اهل بیت (ع) و اهل تسنن روایات زیادى وارد شده است از جمله در حدیثى آمده است: «انفاق نهانى خشم خدا را فرو مى نشاند، و همانطور که آب آتش را خاموش مى کند گناه انسان را از بین مى برد.»
و نیز در روایتى آمده است: «هفت کس هستند که خداوند آنها را در سایه لطف خود قرار مى دهد، در روزى که سایه اى جز سایه او نیست: پیشواى دادگر، و جوانى که در بندگى پروردگار پرورش مى یابد، و کسى که قلب او با سجده پیوسته است، و کسانى که یکدیگر را براى خدا دوست دارند با محبت گرد هم آیند و با محبت متفرق شوند، و کسى که زن زیباى صاحب مقامى او را به گناه دعوت کند و او بگوید من از خدا مى ترسم، و کسى که انفاق نهانى مى کند بطورى که دست راست او از انفاقى که دست چپ او کرده آگاه نمى گردد! و کسى که تنها به یاد خدا مى افتد و قطره اشکى از گوشه هاى چشم او سرازیر مى شود.»

• دادن قرض الحسنة
خداوند در قرآن کریم می فرماید: «إن تقرضوا الله قرضا حسنا یضاعفه لکم و یغفر لکم؛ اگر به خداوند قرض الحسنه دهید آن را براى شما مضاعف مى کند و شما را مى آمرزد.» (تغابن/ 17).

• هجرت و جهاد و شهادت
طبق آیه ای از قرآن کریم، هجرت و جهاد و شهادت در راه خدا نیز یکی از عوامل آمرزش گناهان است. «فالذین هاجروا و أخرجوا من دیارهم و أوذوا فی سبیلی و قاتلوا و قتلوا لأکفرن عنهم سیئاتهم؛ کسانى که هجرت کنند و از خانه و وطن خود رانده شوند و در راه من آزار بینند و پیکار کنند و کشته گردند، گناهانشان را مى بخشم.» (آل عمران/ 195).

5- کیفرهای دنیوى
برخی از بلاها و سختی هایی که در دنیا برای مؤمنین رخ می دهد، موجب آمرزش گناهان آنها می شود. امام صادق (ع) می فرمایند: «إذا أراد الله بعبد خیرا عجل عقوبته فی الدنیا و إذا أراد بعبد سوء أمسک علیه ذنوبه حتى یوافى بها یوم القیامة؛ هر گاه خداوند خوبى بنده اى را بخواهد، در همین دنیا کیفرش دهد و چون براى بنده اى بد بخواهد، گناهانش را نگه دارد تا در روز قیامت کیفر بیند.»
پیامبر خدا (ص) نیز فرمودند: «هر گاه مؤمن مرتکب گناهان شود، به سبب آنها گرفتار فقر آید، اگر آن گناهانش را پاک نکرد، به بیمارى مبتلا شود و اگر آن هم گناهانش را نزدود، به ترس از تعقیب قدرت حاکمه گرفتار آید و اگر این نیز گناهانش را پاک نکرد، هنگام مردن به سختى جان دهد تا آن که سرانجام خدا را بدون گناهى که به سبب آن بازخواست شود، دیدار کند و دستور داده شود که او را به بهشت برند.»
پیامبر خدا (ص) از قول جبرئیل (ع) نقل می کنند که خداى عزوجل فرمود: «اى محمد! من ورود به بهشت را بر همه پیامبران ممنوع کرده ام تا تو و على و پیروانتان وارد آن شوید مگر آن کس از پیروانتان که گناه کبیره اى مرتکب شود، در این صورت او را به بلایى در مالش یا ترس از سلطان گرفتار کنم تا آن که فرشتگان با بشارت و شادمانى استقبالش کنند و من از او در خشم نباشم و این به سبب گناهى باشد که از او سر زده است.»

6- بیماریها
یکی دیگر از عوامل غیر اختیاری که موجب آمرزش گناهان می شود، بیماری هایی هستند که برای شخص با ایمان رخ می دهند. امام رضا (ع) فرمودند: «المرض للمؤمن تطهیر و رحمة و للکافر تعذیب و لعنة و إن المرض لا یزال بالمؤمن حتى لا یکون علیه ذنب؛ بیمارى براى مؤمن تطهیر و رحمت است و براى کافر عذاب و لعنت، بیمارى همواره با مؤمن هست تا آن که گناهانش به کلى پاک شود.»
پیامبر خدا (ص) نیز فرمودند: «السقم یمحو الذنوب؛ بیمارى، گناهان را پاک مى کند.»
و حضرت امام على (ع) فرمودند: «إذا ابتلى الله عبدا أسقط عنه من الذنوب بقدر علته؛ هرگاه خداوند بنده اى را دردمند کند، به اندازه بیماریش گناهان او را مى زداید.»
رسول اکرم (ص) فرمودند: «ساعات الوجع یذهبن ساعات الخطایا؛ لحظات درد کشیدن، لحظه هاى گناهان را مى برد.» و فرمودند: «یک شب تب داشتن کفاره یک سال (گناه ) است.»
و همچنین فرمودند: «أن المرض ینقی الجسد من الذنوب کما ینقی الکیر خبث الحدید؛ بیمارى، تن را از گناهان مى پالاید، همچنان که دم آهنگرى ناخالصى آهن را مى زداید.»
نقل شده که هر گاه امام سجاد (ع) بیمارى را مى دید که بهبود یافته است، به او مى فرمود: «پاکى (از گناهان) را به تو تبریک مى گویم، عمل (شایسته) را از نو آغاز کن.»
پیامبر خدا (ص)، در پاسخ به سؤال مردى که پرسید: چه چیز گناهان مرا پاک مى کند؟ فرمود: «اشک ها, خضوع و بیماری ها.»
خداى سبحان فرموده است: «قال سبحانه أهل طاعتی فی ضیافتی- و أهل شکری فی زیادتی و أهل ذکری فی نعمتی- و أهل معصیتی لا أویسهم من رحمتی- إن تابوا فأنا حبیبهم و إن دعوا فأنا مجیبهم- و إن مرضوا فأنا طبیبهم- أداویهم بالمحن و المصائب- لأطهرهم من الذنوب و المعایب؛ فرمانبرداران من میهمان منند و سپاسگزاران من نعمتشان افزوده شود و یاد کنندگان من برخوردار از نعمت منند و نافرمانان خود را از رحمتم نومید نمى کنم، اگر توبه کنند، من حبیب آنهایم و اگر مرا بخوانند پاسخشان دهم و اگر بیمار شوند، من طبیبشان باشم، با رنجها و مصیبتها درمانشان کنم تا از گناهان و عیبها پاکشان سازم.»

7- اندوه ها
در برخی از اوقات و زمان ها غم و اندوه وجود انسان را فرا می گیرد و ناراحتی هایی برای انسان پیش می آید که طبق برخی از روایات، موجب آمرزش گناهان شخص اندوهگین می شود. رسول اکرم (ص) فرمودند: «إذا کثرت ذنوب المؤمن و لم یکن له من العمل ما یکفرها ابتلاه الله بالحزن لیکفرها به عنه؛ هر گاه گناهان مؤمن زیاد شود و او را عملى نباشد که آن گناهان را پاک گرداند، خداوند او را به اندوه مبتلا سازد تا بدان سبب گناهانش را بزداید.»
امام صادق (ع) فرمودند: «إن الهم لیذهب بذنوب المسلم؛ همانا اندوه گناهان مسلمان را مى برد.
و امام رضا (ع) فرمودند: «هیچ یک از شیعیان على نیست که روز مرتکب بدى یا گناهى شود، مگر آن که شب اندوهى به او رسد که آن بدى و گناه را فرو ریزد، پس، چگونه قلم براى نوشتن گناهان چنین کسى به کار افتد؟»
رسول اکرم (ص) فرمودند: «در میان گناهان، گناهانى هست که هیچ نماز و روزه اى آنها را نمى پوشاند، عرض شد: اى رسول خدا! پس چه چیز آنها را مى پوشاند؟ فرمود: اندوه براى کسب گذران زندگى.»
و فرمودند: «ما أصاب المؤمن من نصب و لا وصب و لا حزن حتى الهم یهمه إلا کفر الله به عنه من سیئاته؛ هیچ رنج و درد و اندوه و حتى نگرانى خاطرى به مؤمن نرسد، جز این که خداوند بدان گناهانش را بزداید.»
و همچنین فرمودند: «ساعات الهموم ساعات الکفارات و لا یزال الهم بالمؤمن حتى یدعه و ما له من ذنب؛ لحظات نگرانى و اندوه، لحظات کفاره گناهان است، اندوه و نگرانى خاطر پیوسته با مؤمن هست و زمانى رهایش مى کند که از گناهان پاک شده باشد.»
امام صادق (ع) می فرمایند: «همانا مؤمن خواب هولناک مى بیند و به سبب آن گناهانش بخشوده مى شود و آسیب بدنى مى بیند و بدان سبب گناهانش آمرزیده مى شود.»
هنگامی که آیه 123 سوره نساء: «لیس بأمانیکم و لا أمانی أهل الکتاب من یعمل سوءا یجز به؛ [پاداش و كيفر] به دلخواه شما و به دلخواه اهل كتاب نيست هر كس بدى كند در برابر آن كيفر می بيند.» نازل شد، مردى به رسول خدا (ص) عرض کرد: آیه کمرشکن آمد. رسول خدا (ص) فرمود: چنین نیست، آیا تو غمگین نمى شوى؟ آیا بیمار نمى شوى؟ آیا محنت و اندوه به تو نمى رسد؟ عرض کرد: چرا، فرمود: همین ها از جمله کیفرهاست.

8- استغفار فرشتگان
امام صادق (ع) می فرمایند: «إن لله عز و جل ملائکة یسقطون الذنوب عن ظهور شیعتنا کما تسقط الریح الورق من الشجر فی أوان سقوطه و ذلک قوله عزوجل «یسبحون بحمد ربهم... و یستغفرون للذین آمنوا» و الله ما أراد بهذا غیرکم؛ همانا خداوند، را فرشتگانى است که گناهان را از دوش شیعیان ما فرو مى ریزانند همچنان که باد، برگ درختان را که در آستانه ریزش است، فرو مى ریزاند و این سخن خداى عزوجل است آن جا که مى فرماید: «به ستایش پروردگارشان تسبیح مى گویند و براى مؤمنان آمرزش مى خواهند» به خدا سوگند که مقصود (از مؤمنان) کسى جز شما نیست.»

9- آغاز کردن و پایان بردن نامه عمل به نیکى
امام سجاد (ع) می فرمایند: «إن الملک الموکل على العبد یکتب فی صحیفة أعماله فأملوا بأولها و آخرها خیرا یغفر لکم ما بین ذلک؛ همانا فرشته گماشته بر بنده در نامه اعمال او مى نویسد، پس، آغاز و انجام آن را خیر و خوبى به فرشته املا کنید که میان آن دو بر شما بخشوده مى شود.»

10- مرگ
آخرین مسئله ای که در طول زندگی دنیوی شخص موجب آمرزش گناهان تو می شود، مرگ است. پیامبر خدا (ص): «الموت کفارة لذنوب المؤمنین؛ مرگ، کفاره گناهان مؤمنان است.»